Với việc tìm ra “kẻ giết người thầm lặng” gây ô nhiễm không khí trong nhà, phó giáo sư Trần Mạnh Trí và các cộng sự tại trường Đại học Khoa học Tự nhiên (Đại học Quốc gia Hà Nội) đã được đề cử nhận Giải thưởng Tạ Quang Bửu năm 2020.
– Bắt nguồn từ lý do gì anh và cộng sự đã chọn công trình nghiên cứu về “Sự xuất hiện của phthalates trong không khí trong nhà tại một số tỉnh, thành phía Bắc Việt Nam và những liên quan đến rủi ro phơi nhiễm của con người”?
Ý tưởng nghiên cứu xuất phát từ vấn đề mang tính cấp thiết hiện nay đó là ô nhiễm môi trường nói chung trong đó có ô nhiễm môi trường không khí. Đáng được lưu tâm hơn đó chính là không khí trong nhà, môi trường chúng ta vẫn sinh sống hàng ngày tưởng chừng như rất trong lành thì đang dần bị ô nhiễm bởi chính các hóa chất được tổng hợp phục vụ cho đời sống. Trên thực tế, chúng ta có thể hạn chế mức độ sự phơi nhiễm các hóa chất bằng việc thay đổi đồ ăn, thức uống và cách tiếp xúc, nhưng qua con đường hít thở không khí thì quả thực rất khó tránh.
Một yêu cầu nữa đặt ra hiện nay tại Việt Nam là thiếu các phương pháp phân tích chính xác để đánh giá mức độ ô nhiễm các hợp chất hữu cơ trong môi trường. Cùng với đó, các số liệu thực tiễn về sự phân bố và mức độ ô nhiễm các hợp chất hữu cơ nói chung chưa đầy đủ là nguyên nhân gây cản trở cho các nhà quản lý và hoạch định chính sách về môi trường hiệu quả nhằm mục tiêu phát triển bền vững.
Trong khi đó, tôi là người đã được học tập và nghiên cứu về hướng phân tích các hợp hữu cơ. Với nền kiến thức cơ bản của mình có được, tôi luôn suy nghĩ cần có những nghiên cứu thực tiến hơn để có thể góp phần nhỏ bé của mình nhằm giải quyết những vấn đề mang tính thời sự hiện nay tại Việt Nam.
– Phthalates – chất được mang danh “kẻ giết người thầm lặng” là gì?
Phthalates (diester của acid phthalic) là nhóm các hóa chất tổng hợp được sử dụng rộng rãi làm phụ gia trong các sản phẩm bằng nhựa, sản phẩm chăm sóc cá nhân, vật dụng gia đình: thiết bị điện tử, đồ giả da… với thành phần lên đến vài phần trăm về khối lượng.
Mục đích sử dụng phthalates để làm tăng độ dẻo hóa cho nhựa, giúp cho chúng dễ đóng khuôn hơn, làm phụ gia giúp mềm mượt trong các sản phẩm chăm sóc cá nhân. Tuy nhiên, độc tính của chúng đã được chứng minh nhờ các thử nghiệm gần đây trên động vật phòng thí nghiệm (chuột, thỏ).
Phthalates được xác định là tác nhân làm thay đổi hệ hormone sinh sản và bài tiết của động vật phòng thí nghiệm. Do đó, chúng được gọi là các chất gây rối loạn nội tiết (endocrine disrupting chemicals).
Phthalates không phải là các hóa chất gây độc tính cấp, tuy nhiên chúng có thể ảnh hưởng đến sức khỏe con người khi bị phơi nhiễm một cách từ từ, ngấm dần, vì vậy chúng được gọi là “kẻ giết người thầm lặng.”
Đặc biệt, một số nghiên cứu gần đây trên thế giới đã chỉ ra có mối liên hệ giữa người mẹ mang thai bị nhiễm phthalates ảnh hưởng đến tập tính của trẻ khi sinh ra. Hiện nay, một số nước trên thế giới như Hoa kỳ, Canada, Liên minh châu Âu đã ban hành các đạo luật nhằm hạn chế sử dụng/cấm một số chất phthalates như di-ethylhexylphtalate (DEHP), diisobutylphthalate trong các đồ dùng bằng nhựa, chẳng hạn như đồ chơi của trẻ em. Tại Việt Nam năm 2011, Bộ Y tế cũng đã ban hành giới hạn sử dụng DEHP trong nước uống.
– Công trình được chính thức bắt đầu từ khi nào, thưa anh?
Ý tưởng thể hiện qua đề cương nghiên cứu được chuẩn bị từ giữa năm 2015, sau đó được Quỹ Phát triển Khoa học và Công nghệ Quốc gia (NAFOSTED) phê chuẩn tài trợ vào khoảng tháng 12/2015.
Việc thực hiện nghiên cứu có thể chia thành các giai đoạn.
Giai đoạn 1: Các thử nghiệm nhằm xây dựng phương pháp phân tích tối ưu các hợp chất phthalates trong không khí được thực hiện tại phòng thí nghiệm từ đầu năm 2016.
Giai đoạn 2: Công việc thu mẫu và đồng thời tiến hành phân tích được thực hiện từ giữa năm 2016 đến đến giữa năm 2017.
Giai đoạn 3: Công việc xử lý số liệu, hoàn thiện bản thảo bài báo và gửi đăng trên tạp chí quốc tế uy tín Science of the Total Environment.
Kết quả nghiên cứu đã được các chuyên gia, phản biện quốc tế đánh giá cao, do đó đã được chấp nhận đăng trên tạp chí quốc tế uy tín trong lĩnh vực là Science of the Total Environment vào năm 2017. Đến nay công trình được nhiều nhà khoa học trên thế giới quan tâm và đã có trên 20 trích dẫn.
– Kết quả cụ thể của những nghiên cứu đã chỉ ra mối nguy cơ nào đối với các gia đình hiện nay?
Kết quả nghiên cứu chỉ ra phthalates phân bố với nồng độ cao trong tất cả các mẫu thu thập. Trong đó, các môi trường không khí trong như hiệu làm tóc, hộ gia đình có mức độ ô nhiễm phthalates cao hơn đáng kể so với các vi môi trường khác chẳng hạn như văn phòng, trường học. Qua đó, bước đầu đánh giá nguồn gốc phát tán chủ yếu các hợp chất phthalates vào không khí trong nhà từ chính các vật dụng trong gia đình như các sản phẩm chăm sóc cá nhân, đồ dùng bằng nhựa.
Kết quả nghiên cứu cũng cho thấy mức độ ô nhiễm phthalates trong các hộ gia đình ở thành phố lớn như Hà Nội cao hơn đáng kể so với các thành phố khác. Kết quả ước lượng rủi ro phơi nhiễm đã chỉ ra nguy cơ phơi nhiễm phthalates qua con đường hít thở không khí ở các nhóm trẻ nhỏ cao hơn so với nhóm người trưởng thành và các môi trường nghề nghiệp như hiệu làm tóc có nguy cơ phơi nhiễm phthalates cao đáng kể.
Đây là nghiên cứu mang tính định hướng về nhóm chất phthalates trong môi trường tại Việt Nam. Do đó, để có bức tranh tổng thể về nguy cơ và liều lượng phơi nhiễm phthalates từ nhiều con đường khác nhau thì cần thêm có các nghiên cứu chuyên sâu trong tương lai. Tuy nhiên, để có thể tránh được các nguy cơ phơi nhiễm các hợp chất này thì trước tiên chúng ta cần biết được mức độ phân bố của chúng trong các môi trường khác nhau, nghiên cứu này là một trong các đóng góp đó. Hiện nay, các nhà hóa học vẫn đang tiếp tục tìm kiếm các hóa chất có thể thay thế vai trò như phthalates. Và, chúng ta cần chờ đợi thêm.
– Ý nghĩa thực tiễn của công trình này cụ thể ra sao, thưa anh?
Ý tưởng của nghiên cứu được bắt nguồn từ những vấn đề rất thực tế hiện nay tại Việt Nam và trên thế giới. Do đó, một số đóng góp quan trọng của nghiên cứu có thể được áp dụng trong thực tiễn.
Thứ nhất, nghiên cứu đã công cấp một phương pháp phân tích chính xác, hiện đại để định danh và định lượng đồng thời mười chất thuộc nhóm phthalates trong không khí. Kết quả này có thể được áp dụng trong các phòng thí nghiệm chuyên sâu về phân tích hóa học, giúp nâng cao năng lực về chuyên môn phân tích cho các đơn vị.
Thứ hai, nghiên cứu cung cấp bản đồ phân bố phthalates trong không khí trong nhà theo không gian và theo các vi môi trường tại một số tỉnh thành phía Bắc Việt Nam. Điều này giúp cho cộng đồng hiểu biết hơn về mức độ ô nhiễm của lớp hợp chất này trong môi trường sống hiện nay, góp phần giúp định hướng việc sử dụng các hóa chất phục vụ đời sống một cách hiệu quả và bền vững hơn.
Thứ ba, nghiên cứu cung cấp phương pháp đánh giá rủi ro phơi nhiễm các hợp chất hữu cơ nói chung qua con đường hít thở không khí. Kết quả này giúp nâng cao hiểu biết của cộng đồng về liều lượng phơi nhiễm phthalates khác nhau theo nhóm lứa tuổi, giúp các nhà quản lý môi trường có thêm có sở khoa học tin cậy trong việc hoặc định các chính sách và xây dựng các tiêu chuẩn, quy chuẩn.
– Từ thành công đạt được qua công trình nay, bước phát triển, nghiên cứu tiếp theo của nhóm là gì?
Đối với các hợp chất phthalates, nhóm nghiên cứu tiếp tục thử nghiệm phân tích, quan trắc phthalates trong các môi trường khác nhau nữa chẳng hạn: không khí xung quanh, bụi trong nhà, đồ uống và thực phẩm chứa trong các vật dụng bằng nhựa…
Nhóm nghiên cứu cũng tiếp tục xây dựng, chuẩn hóa các phương pháp phân tích tối ưu để quan trắc mức độ ô nhiễm và đánh giá rủi ro phơi nhiễm các hợp chất khác thuộc nhóm gây rối loạn nội tiết chẳng hạn siloxanes, parabens, benzophenone, alkylphenol, bisphenol A, polycyclic aromatic hydrocarbons (PAHs),… trong các môi trường khác nhau.
– Được biết, đây là nghiên cứu lần đầu thực hiện và công bố tại Việt Nam, xin anh cho biết cảm giác của mình về việc này?
Có thể nói đây là nghiên cứu đầu tiên, khá đầy đủ và toàn diện về phương pháp phân tích, quan trắc sự phân bố và đánh giá rủi ro phơi nhiễm lớp hợp chất phthalates trong không khí trong nhà tại Việt Nam.
Trải qua những khó khăn bước đầu trong việc thiết kế các thử nghiệm trong phòng thí nghiệm và trong suốt quá trình thực hiện, nhóm tác giả rất vui mừng khi kết quả của mình được các phản biện quốc tế đánh giá cao, và khi đã được đăng thì có nhiều nhà khoa học trên thế giới quan tâm trích dẫn. Nhưng có lẽ, niềm vui to lớn hơn cả là công việc của nhóm nghiên cứu đã được ghi nhận và góp phần nhỏ bé vào sự phát triển chung của khoa học và công nghệ nước nhà.
– Xin cám ơn anh!
Giải thưởng Tạ Quang Bửu được Bộ Khoa học và Công nghệ tổ chức hằng năm nhằm khích lệ và tôn vinh các nhà khoa học có thành tựu nổi bật trong nghiên cứu cơ bản thuộc các lĩnh vực khoa học tự nhiên và kỹ thuật, góp phần thúc đẩy khoa học công nghệ Việt Nam hội nhập và phát triển.
Giải thưởng được xét tặng cho các công trình nghiên cứu cơ bản thuộc các lĩnh vực khoa học tự nhiên và kỹ thuật, bao gồm: Khoa học tự nhiên (Toán học, Khoa học máy tính và thông tin, Vật lý, Hóa học, Khoa học trái đất và môi trường, sinh học, Khoa học tự nhiên khác); Khoa học kỹ thuật và công nghệ; Khoa học y, dược; Khoa học nông nghiệp.
