Lễ Xên Lẩu Nó được thực hành tại nhiều cộng đồng có người Thái Đen sinh sống thuộc huyện Yên Châu, nay là các xã Yên Châu, Chiềng Hặc, Yên Sơn, tỉnh Sơn La.
Đây là nơi cư trú tập trung đông đảo người Thái Đen - một ngành Thái địa phương - với hệ thống bản mường cổ truyền, với sinh kế là nghề trồng lúa nước, chăn nuôi và nghề thủ công truyền thống.
Lễ Xên Lẩu Nó đã được Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục Di sản Văn hóa Phi vật thể Quốc gia tại Quyết định số 2213/QĐ-BVHTTDL ngày 27/6/2025.
Nghi lễ độc đáo gắn với tín ngưỡng dân gian và lòng biết ơn "bố mo"
Theo hồ sơ tư liệu của Cục Di sản Văn hóa, khi hoa ban, hoa mạ nở trắng rừng và măng đắng bắt đầu nhú lên báo hiệu mùa Xuân tới cũng là lúc thầy Mo và các con nuôi của ông náo nức chuẩn bị lễ vật, làm cây bông để tổ chức lễ Xên Lẩu Nó tại nhà Mo Một.
Mo Một là người có khả năng chữa bệnh cho cộng đồng người Thái Đen thông qua các hình thức thực hành tín ngưỡng dân gian. Những người được ông chữa khỏi bệnh sẽ trở thành con nuôi, gọi theo tiếng Thái Đen là “lụk liệng."
Vào dịp lễ Xên Lẩu Nó, các con nuôi sẽ cùng nhau về nhà Mo Một để cảm tạ tổ tiên, thần linh và đặc biệt là tỏ lòng biết ơn “bố mo” - người đã cứu giúp dân bản thoát khỏi bệnh tật và tai ương.
Lễ Xên Lẩu Nó thường kéo dài trong 3 ngày, song quy mô và thời gian có thể thay đổi tùy theo số lượng người được Mo Một chữa khỏi bệnh. Sau khi chọn được ngày lành, Mo Một thông báo cho các con nuôi, họ hàng và dân bản để cùng chuẩn bị và sắp xếp thời gian tham dự lễ.
Công tác chuẩn bị thường diễn ra hàng tuần trước lễ chính. Mo Một cử người lên rừng tìm măng đắng, hái hoa ban, hoa ngựa, hoa pip, cây móc, chặt tre để làm cây bông - tiếng Thái Đen gọi là “xặng bók." Cây bông do những người đàn ông Thái Đen khéo léo chế tác, tạo hình tượng trưng cho các con vật, tiền bạc, hoa mon, tổ ong, ổ rồng, tổ chim… Những hình tượng này biểu trưng cho sự sinh sôi, phát triển và mối liên kết giữa cõi trần và cõi tâm linh.
Các bông hoa trên cây “xặng bók” còn mang ý nghĩa tri ân công đức của Mo Một và các thần linh đã phù hộ cộng đồng trong năm qua. Người Thái Đen tin rằng, thông qua cây hoa này, thần linh sẽ tiếp tục ban phúc, mang lại sự bình an, no ấm và thịnh vượng cho năm mới.
Trong ngày thứ nhất, Mo Một làm lễ xin phép tổ tiên và thần linh cho phép tổ chức nghi lễ. Sau phần cúng, ông ra hiệu cho các con nuôi dựng cây “xặng bók."
Ngày thứ hai, sau khi gia đình Mo Một bày biện xong lễ vật trên ban thờ tổ tiên và ban thờ tổ nghề, các con nuôi lần lượt dâng lễ vật của mình, được đặt dọc theo vách nhà.
Mo Một cùng hai phụ mo thực hiện các nghi lễ chính gồm: lễ thỉnh mời thần linh (Pông phí một), lễ mời thần linh thụ hưởng lễ vật (Án pan), lễ cúng tổ tiên (Tam phí hươn), lễ cúng Thành hoàng làng (Đông tu xửa), và lễ cúng con nuôi (Tam khuốn lụk liệng).
Mỗi nghi lễ đều có bài cúng riêng, được Mo Một diễn xướng bằng ngôn từ trang trọng, sử dụng các vật phẩm thiêng, kết hợp với những điệu múa và trò diễn dân gian như xòe “xặng bók," xòe ăn trứng, xòe đuổi ma, múa khăn, múa hái rau, trò khỉ leo cây, ong đốt, hát ru con… tạo nên bầu không khí linh thiêng nhưng cũng đậm đà bản sắc văn hóa dân gian.
Sang ngày thứ ba, Mo Một và các phụ mo thực hiện lễ tiễn đưa thần linh về trời (xống một), đánh dấu kết thúc lễ hội.
Sau nghi lễ, mọi người cùng múa xòe, hái lộc, buộc khăn quanh cây “xặng bók” để giữ hồn người dự lễ không theo thần linh về trời. Nghi thức này mang ý nghĩa nhân văn sâu sắc, thể hiện sự gắn kết cộng đồng và niềm tin vào sự che chở của thần linh, cầu mong cho cuộc sống an lành, ấm no.
Không gian sinh hoạt văn hóa cộng đồng giàu tính nghệ thuật và thẩm mỹ
Lễ Xên Lẩu Nó là một trong những nét văn hóa đặc sắc tiêu biểu của người Thái Đen, không chỉ mang ý nghĩa tâm linh mà còn là không gian văn hóa nghệ thuật phong phú.
Lễ hội hội tụ đầy đủ các yếu tố của nghệ thuật trình diễn dân gian như âm nhạc, múa, lời cúng, trò diễn, trang phục, trang trí và thủ công mỹ nghệ. Tất cả đều được chuẩn bị chu đáo, tổ chức trang trọng với tinh thần tự nguyện và tinh thần cộng đồng cao, thể hiện sự gắn bó, đoàn kết giữa các dòng họ, bản mường và các thế hệ.
Lễ Xên Lẩu Nó chứa đựng những giá trị văn hóa sâu sắc của người Thái Đen, thể hiện truyền thống “uống nước nhớ nguồn," lòng biết ơn với tổ tiên, thần linh và đặc biệt là Mo Một - người có công chữa bệnh, cứu giúp dân bản.
Thông qua các nghi thức, bài cúng, điệu múa xòe cổ và trò diễn dân gian, lễ hội góp phần lưu giữ, truyền dạy những giá trị lịch sử, văn hóa truyền thống; đồng thời giáo dục thế hệ trẻ về lòng hiếu thảo, tinh thần lao động và tình yêu quê hương, đất nước.
Bên cạnh giá trị tâm linh, Lễ Xên Lẩu Nó còn là không gian sinh hoạt văn hóa cộng đồng giàu tính nghệ thuật và thẩm mỹ. Đây là môi trường diễn xướng dân gian, góp phần bảo tồn và phát huy các di sản văn hóa phi vật thể khác của người Thái Đen như âm nhạc, múa xòe, trang phục, ẩm thực và các vật phẩm trang trí như cây “xặng bók” - biểu trưng cho óc sáng tạo và gu thẩm mỹ tinh tế của cộng đồng.
Lễ hội Xên Lẩu Nó của người Thái Đen ở tỉnh Sơn La vì thế không chỉ là nghi lễ cầu an, tạ ơn thầy Mo, mà còn là biểu tượng của tinh thần đoàn kết, là dịp để cộng đồng cùng nhau vun đắp, lan tỏa và gìn giữ những giá trị nhân văn, bản sắc văn hóa độc đáo của dân tộc Thái Đen./.