Nợ đọng Bảo hiểm xã hội là một trong những nguyên nhân chính làm ảnh hưởng đến quyền lợi của người lao động và chính sách an sinh xã hội. Trong năm 2017, tình trạng nợ đọng bảo hiểm xã hội vẫn tiếp diễn, hơn 100.000 doanh nghiệp nợ bảo hiểm xã hội của hơn 2 triệu lao động, tương đương với số tiền lên tới gần 6.000 tỷ đồng.
Doanh nghiệp có hàng trăm lý do khác nhau để không đóng bảo hiểm hiểm xã hội cho người lao động, tuy nhiên trong đó không ít doanh nghiệp cố tình chậm đóng, trốn đóng bảo hiểm xã hội để chiếm dụng tiền của người lao động. Để đảm bảo quyền lợi của người lao động, hành vi trốn đóng bảo hiểm xã hội sẽ bị xử lý hình sự. Liệu chế tài xử phạt mới có đủ sức răn đe?
Quốc hội đã đưa việc xử lý hành vi gian lận, trốn đóng bảo hiểm xã hội đã vào Bộ luật Hình sự với mức phạt cao nhất là 10 năm tù
Theo quy định của Luật Bảo hiểm xã hội năm 2014 thì trường hợp đơn vị chậm đóng bảo hiểm xã hội, bảo hiểm thất nghiệp từ 30 ngày trở lên, ngoài việc phải đóng đủ số tiền chưa đóng, chậm đóng sẽ phải nộp số tiền lãi bằng 2 lần mức lãi suất đầu tư quỹ bảo hiểm xã hội bình quân của năm trước liền kề tính trên số tiền, thời gian chậm đóng.
Mức xử phạt đóng tiền lãi dường như vẫn chưa thực sự làm khó cho doanh nghiệp. Hàng trăm doanh nghiệp vẫn thu 8% tiền lương hàng tháng của người lao động để bảo hiểm xã hội nhưng giữ lại không đóng cho cơ quan bảo hiểm xã hội dẫn đến tình trạng không thể giải quyết các chế độ ốm đau, thai sản… cho người lao động.
Đến nay, cơ quan bảo hiểm xã hội đã khởi kiện 8.800 vụ nợ bảo hiểm xã hội. Tòa án các cấp đã xử 3.986 vụ, tương đương với 16% tổng số nợ, số vụ. Các vụ còn lại, tòa án trả lại hồ sơ vì chưa đúng quy trình khởi kiện.
Ông Trần Đức Long,Vụ trưởng Vụ Thanh tra-Kiểm tra (Bảo hiểm xã hội Việt Nam) cho hay: “Từ 1/6/2016, cơ quan bảo hiểm xã hội được giao chức năng thanh tra việc đóng bảo hiểm xã hội của các doanh nghiệp. Chúng tôi đã có thẩm quyền xử phạt vi phạm hành chính, tuy nhiên mức xử phạt vi phạm hành chính hiện nay tối đa là 75 triệu đồng và mức xử phạt với tổ chức, đơn vị gấp đôi là 150 triệu đồng cũng không đủ sức răn đe.”
Ngay cả việc khởi kiện các doanh nghiệp nợ, trốn đóng bảo hiểm xã hội cũng không dễ dàng. Đến nay, cơ quan bảo hiểm xã hội đã khởi kiện 8.800 vụ nợ bảo hiểm xã hội. Tòa án các cấp đã xử 3.986 vụ, tương đương với 16% tổng số nợ, số vụ. Các vụ còn lại, tòa án trả lại hồ sơ vì chưa đúng quy trình khởi kiện, trong đó thiếu mắc nhiều nhất là do thiếu quyết định xử phạt hành chính.
Trước thực trạng quyền lợi của hàng triệu người lao động đang bị ảnh hưởng, ông Trần Đình Liệu, Phó Tổng giám đốc Bảo hiểm xã hội Việt Nam cho biết Quốc hội đã cân nhắc rất kỹ và việc vi phạm hành vi đóng và hưởng bảo hiểm xã hội đã được cụ thể hóa trong Bộ luật Hình sự tại Điều 214, 215, 216. Điều này thể hiện tính nghiêm trọng của các hành vi vi phạm.
Các hành vi sẽ bị xử phạt hình sự gồm: Chiếm đoạt tiền bảo hiểm xã hội, bảo hiểm thất nghiệp; lập hồ sơ giả hoặc làm sai lệch nội dung hồ sơ bảo hiểm xã hội, hồ sơ bảo hiểm thất nghiệp lừa dối cơ quan bảo hiểm xã hội; dùng hồ sơ giả hoặc hồ sơ đã bị làm sai lệch nội dung lừa dối cơ quan bảo hiểm xã hội hưởng các chế độ bảo hiểm xã hội, bảo hiểm thất nghiệp.
“Hình phạt cho các hành vi phạm tội bị phạt tiền từ 20 triệu đồng đến 1 tỷ đồng hoặc phạt tù lên đến 10 năm,” ông Trần Đình Liệu cho biết.
Đa số các doanh nghiệp tại Việt Nam là doanh nghiệp vừa và nhỏ, hiệu quả sản xuất kinh doanh thấp nên việc chiếm dụng, trốn đóng quỹ bảo hiểm xã hội xảy ra khá thường xuyên
Khoản nợ bảo hiểm xã hội lên tới 20-30% quỹ lương hàng tháng của doanh nghiệp, đây là một con số không hề nhỏ. Các doanh nghiệp chủ yếu giữ lại khoản tiền này để tiếp tục phát triển kinh doanh.
Ông Trần Đức Long cho biết thêm, thực trạng nợ, trốn đóng bảo hiểm xã hội so với những con số được phát hiện lớn hơn nhiều. Riêng đối với cơ quan bảo hiểm xã hội khi thanh tra, kiểm tra khoảng 1.500 doanh nghiệp trong năm 2017 đã phát hiện ra hàng chục ngàn lao động trốn đóng và không được tham gia hoặc là tham gia dưới mức quy định. Từ đó, cơ quan bảo hiểm xã hội đã thực hiện truy thu tới hàng trăm tỷ đồng với những trường hợp này.
Phân tích về thực trạng nợ, trốn đóng bảo hiểm xã hội, ông Trần Đức Long lý giải, nguyên nhân cơ bản là do hầu hết các doanh nghiệp tại Việt Nam hiện nay là doanh nghiệp vừa và nhỏ, hiệu quả sản xuất kinh doanh rất thấp nên việc chiếm dụng quỹ bảo hiểm xã hội cũng như trốn đóng xảy ra khá thường xuyên.
Ông Bùi Sỹ Lợi, Phó Chủ nhiệm Uỷ ban Các vấn đề xã hội của Quốc hội nhấn mạnh, việc xử lý hình sự các hành vi gian lận, trốn đóng bảo hiểm xã hội là để bảo đảm công bằng trong kinh doanh của các doanh nghiệp, bình đẳng trước pháp luật.
“Các doanh nghiệp cần làm tròn nghĩa vụ của mình. Phần đóng của doanh nghiệp là trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp đối với người lao động. Một doanh nghiệp trốn đóng bảo hiểm xã hội chứng tỏ mối quan hệ với người lao động không tốt và không tạo niềm tin để người lao động muốn đóng góp, xây dựng, phát triển doanh nghiệp,” ông Bùi Sỹ Lợi nói.
Vi phạm trốn đóng bảo hiểm cho người lao động có thể bị phạt tù đến 7 năm, đây được coi là mức xử phạt khá nghiêm khắc. Trong thực tế, có những doanh nghiệp cố tình chây ỳ trốn đóng bảo hiểm nhưng có những doanh nghiệp do khó khăn trong sản xuất kinh doanh. Chính vì vậy, nhiều doanh nghiệp khi biết đến quy định này đã rất quan tâm đến việc nếu đang nợ đọng bảo hiểm 6 tháng trở lên trong thời gian qua có bị áp dụng xử phạt ngay không và liệu cơ quan bảo hiểm xã hội có lộ trình cho các doanh nghiệp có thời gian “gỡ nợ”?
Trong năm 2017, cơ quan bảo hiểm xã hội đã kiểm tra khoảng 1.500 doanh nghiệp và phát hiện ra hàng chục ngàn lao động trốn đóng và không được tham gia hoặc tham gia bảo hiểm xã hội dưới mức quy định. Từ đó, cơ quan bảo hiểm xã hội đã thực hiện truy thu tới hàng trăm tỷ đồng với những trường hợp này.
Ông Trần Đình Liệu cho biết, tùy từng trường hợp cụ thể và mức độ, doanh nghiệp có khó khăn không, vẫn hoạt động bình thường hay cố tình trốn đóng mà mức xử phạt sẽ khác nhau.
“Những đơn vị thực sự khó khăn thì theo quy định phải báo cáo cơ quan nhà nước có thẩm quyền. Cơ quan quản lý địa phương xác định doanh nghiệp thực sự khó khăn thì nguyên tắc được tạm dừng đóng,” ông Trần Đình Liệu nói.
Ông Bùi Sỹ Lợi cũng lưu ý: “Doanh nghiệp trong cơ chế thị trường là cực kỳ khó khăn, phải tiết kiệm từng đồng chi phí để giảm giá thành, hội nhập, tiêu thụ sản phẩm. Chúng ta cần thông cảm với doanh nghiệp và phân tích kỹ đâu là trường hợp lạm dụng, chiếm dụng hay là nợ do khó khăn. Cần xây dựng quy trình hết sức chặt chẽ, hiệu quả nhưng cũng khích lệ cho doanh nghiệp, xây dựng nền kinh tế tăng trưởng và phát triển.”
Doanh nghiệp sẽ tìm cách lách luật
Trên thực tế, ngay cả khi đã có quy định rõ ràng nhưng việc triển khai thường khó khăn, phức tạp. Việc khởi kiện trốn đóng bảo hiểm xã hội đã cho thấy dù có quy định nhưng áp dụng trong thực tiễn không dễ dàng. Từ 1/1/2016, tổ chức công đoàn được giao khởi kiện doanh nghiệp, cá nhân nợ bảo hiểm xã hội, tuy nhiên, đến nay vẫn còn bất cập, việc khởi kiện vẫn rất khó khăn.
Tình trạng nợ, trốn đóng bảo hiểm xã hội vẫn xảy ra, trong khi đó, việc xử lý các khoản nợ này dường như vẫn chưa có phương án giải quyết thỏa đáng. Chính vì thế, việc xử lý hình sự các hành vi vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội, bảo hiểm thất nghiệp, bảo hiểm y tế đang đặt ra một thách thức lớn đối với các cơ quan chức năng.
Hình thức xử phạt lên tới 10 năm tù là chế tài khá mạnh, nhưng cũng phải lường trước đến tình huống doanh nghiệp sẽ tìm cách để lách luật
Ông Bùi Sỹ Lợi trăn trở: “Điều đáng suy nghĩ là tính tuân thủ pháp luật hiện nay rất thấp. Quy trình thực hiện pháp luật cũng cần tính toán khi tổ chức triển khai thực hiện pháp luật của chúng ta rất có vấn đề. Chúng ta phải phân tích kỹ thế nào là trốn đóng, trục lợi, hành vi nào xử lý hành chính, hình sự để tránh tạo sức ép đối với doanh nghiệp.”
Thứ trưởng Bộ Lao động-Thương binh và Xã hội Lê Quân cho rằng, pháp luật đã có quy định xử phạt hành chính và cũng không hình sự hóa tất cả các hành vi trốn đóng. Tuy nhiên, Bộ luật Hình sự cũng đã đưa vào xử phạt tù là đối với trường hợp gian lận, gian dối, dùng thủ đoạn. Tuy nhiên, luật sẽ cần phải giải thích thế nào là “thủ đoạn”, “gian lận”, “gian dối” để có căn cứ pháp lý rõ ràng hơn.
“Trong cuộc làm việc gần đây nhất, Chánh án Tòa án nhân dân tối cao chỉ đạo sắp tới Hội đồng thẩm phán sẽ thảo luận, ra Nghị quyết để hướng dẫn, định nghĩa các trường hợp vi phạm. Trách nhiệm của các cơ quan chức năng là phối hợp, báo cáo để tòa án hướng dẫn để làm sao xử phạt đúng đối tượng, thực hiện được mục tiêu đặt ra,” Thứ trưởng Lê Quân nói.
Ông Trần Đức Long cũng nhận định, với hình thức xử phạt có thể lên tới 3 tỷ đồng và phạt tù lên tới 10 năm thì sẽ đủ sức răn đe với các doanh nghiệp có hành vi trốn đóng và chậm đóng, đặc biệt là các doanh nghiệp cố tình vi phạm.
“Tuy nhiên, chúng ta cũng phải lường trước đến tình huống doanh nghiệp sẽ tìm cách để lách luật và gây khó khăn trong quá trình áp dụng các hình thức xử phạt. Cơ quan bảo hiểm xã hội sẽ phải chuẩn bị hồ sơ ban đầu cho các cơ quan pháp luật một cách chu đáo, đầy đủ và có sự phối hợp chặt chẽ hơn, đặc biệt là cần sự vào cuộc quyết liệt của các cơ quan pháp luật,” ông Trần Đức Long cho hay.
Giải pháp hình sự để xử lý những trường hợp gian lận, trốn đóng, nợ bảo hiểm xã hội được kỳ vọng sẽ đủ sức răn đe, tăng cường tính tuân thủ pháp luật của doanh nghiệp. Thế nhưng, sẽ cần phải có những hướng dẫn chi tiết hơn để quy định này có thể áp dụng trong thực tiễn./.
