Nghệ thuật trình diễn: Khó xem và khó hiểu

Nghệ thuật trình diễn là một loại hình nghệ thuật "được trình bày bằng cơ thể nghệ sỹ trong một khoảng thời gian, không gian nhất định, trong đó sự giao lưu tương tác giữa những nghệ sỹ và khán giả là yếu tố chủ chốt", một loại hình nghệ thuật "có thể bao gồm những yếu tố vốn được coi là thuộc nghệ thuật biểu diễn như sân khấu, múa, âm nhạc". (Định nghĩa về nghệ thuật biểu diễn của Ban Giám khảo - Lương Xuân Hà).

Thoát khỏi phạm trù kiểm soát của các không gian

Nghệ thuật bắt nguồn từ cuộc sống. Nghệ thuật trình diễn đôi khi không cần quá cầu kì các dụng cụ cần thiết để thực hiện. Bởi chính mỗi cơ thể người nghệ sỹ là chất liệu có sẵn.

Ở Việt Nam, nghệ thuật trình diễn đang đang phát triển mạnh mẽ nhưng cũng vấp phải khá nhiều dư luận không khuyến khích.

Thực tại,  nó đang dần đi ra khỏi phạm trù các không gian có tính kiểm soát như gallery, hay những không gian như nhà sàn, và các trung tâm  văn hóa của nước ngoài đặt tạo Việt Nam như Viên Goethe, L'Espace, Hội đồng Anh...

Cuộc trình diễn sơ khai của hai chàng họa sĩ Nguyễn Văn Tiến và Trần Anh Quân (mùa xuân 1997) tại Văn Miếu (Hà Nội) gần như một cuộc trình diễn công khai đầu tiên của Việt Nam.

Bằng những tấm vải xô, chiếu được sơn đỏ loang lổ, những chậu sơn đỏ hứng những túi sơn đang rỉ máu...Không gian bao trùm Văn Miếu là một màu đỏ.

Hai họa sĩ trình diễn với băng keo dính chặt miệng, tự trói mình vào những gốc cây. Họ muốn tạo ra những yếu tố tâm linh với dụng ý nghệ thuật của mình, cùng với trăm chiếc chiếu, vài trăm mét vải xô màn, và họ chính là vật thể một phần không thể thiếu  trong cuộc sắp đặt và trình diễn ấy.

Cuộc trình diễn đã gây sốc và tạo nên dư luận xấu về một loại hình nghệ thuật rất mới. Phía các tác giả bị buộc tội là đã bôi xấu khu văn hóa linh thiêng, học đòi trò suy đồi phương tây có những năm 1960.

Hai tác giả trẻ thì một mực cho rằng, họ đang làm nghệ thuật sắp đặt và trình diễn, không học đòi phương tây, cái họ muốn nói đó là môi trường - Chúng ta đang sống trong một môi trường đầy những vết thương, hãy hàn gắn môi trường.

Như vậy, có hai thái cực. Phía các tác giả thì một mực bảo vệ ý kiến của mình rằng đó là ý tốt, dùng nghệ thuật để lên tiếng với xã hội, nhằm bảo vệ môi trường. Phía công chúng thì phản bác cho rằng, chính nó đã xâm phạm môi trường và không gian linh thiêng của Văn Miếu.

Dù sao đi nữa,"không gian nghệ thuật" của hai tác giả Tiến và Quân  đã được đối thoại với một lớp công chúng chưa bao giờ được tiếp xúc với các nghệ thuật mới, và lần đầu tiên có lẽ người ta nên đặt lại vấn đề thưởng thức các loại hình nghệ thuật theo một thái độ mới.

Cho dù còn nhiều tranh cãi nhưng ở Vệt Nam người ta đã biết đến nghệ thuật sắp đặt và trình diễn với những cái tên như Đào Anh Khánh, Vũ  Dân Tân, Minh Thành, Trương Tân...Các nghệ sỹ đã sử dụng những hình thức nghệ thuật Visual Art, Installation, Performance, Land Art, Body Art để thể hiện ý đồ của mình. Trước kia, nhà sàn Đức là một trong những địa chỉ quen thuộc thường diễn ra các cuộc trình diễn nghệ thuật.

Nổi bật và thu hút được nhiều công chúng nhất là những cuộc  trình diễn đáo xuân của Đào Anh Khánh. Có những cuộc trình diền của anh thu hút tới 2.000 người cho dù không gian trình diễn không ở trung tâm, và thường vào những ngày mưa lạnh nhưng không hề vắng kháchi...

Và trong số có  2000 người ấy, chỉ có 3 loại: am hiểu thực sự, tỏ vẻ quan  tâm đến nghệ thuật, và vì tò mò...Xem Đào Anh Khánh diễn thường thấy những gì bản năng sơ khai nhất... Tuy quằn quại, hoang dã nhưng tột cùng của sự đam mê. Nó cũng khơi gợi lên một sự cô đơn, một triết lý cuộc sống mà người nghệ sỹ muốn gửi đến.

Mặc cho những lời chê bai rằng toàn trò loè, dở hơi rồ dại, toàn tính sân khấu chứ trình diễn nghệ thuật gì nhưng điều quan trọng là Đào Anh Khánh đã thực hiện được niềm đam mê của mình.

Trình diễn trên đường phố

Trực tiếp tương tác, đem nghệ thuật sát thực với đời sống, để chứng minh nghệ thuật gần gũi và muốn phá tan ngôi đền thiêng liêng của nghệ thuật, đó là những gì gần đây các nghệ sỹ  trẻ tìm tòi thể hiện.

Phan Đức Tùng với dự án "Sneaky Week" (Luồn Lách) cùng với sự tham gia của đông đảo hoạ sỹ trẻ, Ngô Lực với dự án cộng đồng như  "Vào chợ, "Ra đường"....Sự góp sức trẻ trung tâm huyết và sáng tạo của họ và những nghệ sỹ  tiên phong, hoặc âm thầm khác trở nên sâu sắc, thực tế, xích lại khoảng cách của nghệ sỹ sáng tác với dòng chảy cuộc sống.

"Luồn lách" chính là một cuộc du ngoạn với nghệ thuật và cuộc sống. Nó có mục đích xoá bỏ những rào cản khái niệm, xoá nhoà các gianh giới phân biệt và chứng minh sự giao thoa, tương tác qua lại giữa cuộc sống và nghệ thuật, giữa cộng đồng nghệ sỹ và các cộng đồng khác trong xã hội. Hầu hết các dự  án này đều hướng tới mục đích cộng đồng và làm thế nào để đưa nghệ thuật tác động tới xã hội một cách tích cực nhất.

Sự thờ ơ vĩ đại

Với nghệ thuật trình diễn, cách xem tác phẩm với hai quan niệm: nghệ thuật như sự bộc lộ, nghệ thuật như sự nhận thức. Những tác phẩm đương đại cần đến xem với một sự quan tâm kỹ càng và nhận thức.

Nhiều khi cũng không nên đổ lỗi cho nghệ sỹ, mà do sự thờ ơ vĩ đại  trong chính chúng ta đã làm cho chúng ta bỏ qua hay dè bỉu những chi tiết đắt giá, nó như những chìa khóa mở ra một hướng cảm nhận cuộc sống.

Hơn nữa, chúng ta xem trong đầu chúng ta đầy những định kiến. Đó là hai thứ làm cho không thể có công chúng lớn. Thường người ta hay cho rằng, đó là lỗi của tác giả, của người nghệ sỹ , nhưng ít người nhìn lại bản thân như một công chúng.

Và mong sao, khi mọi người chê bai, hãy thử tìm hiểu thật kỹ, nếu không, hãy thử thả lỏng mình hết cỡ, hãy tới để hòa mình vào tác phẩm một cách đáng tin cậy.

Hy vọng một lúc nào đó, khi ta hòa mình cùng tác giả, cảm nhận được điều tác giả muốn truyền tải... thì có thể lúc đó, nghệ thuật đã làm được chức năng của nó./.

Tuệ Thư (Tạp chí Đẹp/Vietnam+)