Ở một số người mắc chứng sa sút trí tuệ, có những thời điểm trong ngày họ trở nên bối rối, mất định hướng nhiều hơn bình thường. Hiện tượng này, thường xuất hiện vào cuối buổi chiều, chập tối, được gọi là sundowning - hội chứng hoàng hôn.
Theo chuyên gia thần kinh học hành vi April Krowel của Mỹ, đây là “một nhóm các triệu chứng bắt nguồn từ sự lẫn lộn và mất định hướng,” thường xuất hiện đúng thời điểm Mặt Trời lặn.
Bác sỹ Victor Diaz, chuyên gia thần kinh tại Viện Khoa học Thần kinh Orlando Health (Mỹ), cho biết triệu chứng đôi khi xảy ra muộn hơn vào ban đêm.
Khoảng 20% người bị sa sút trí tuệ sẽ trải qua sundowning. Hiện tượng này gặp ở nhiều thể bệnh như Alzheimer và sa sút trí tuệ thể Lewy. “Các đợt sundowning có thể kéo dài từ vài phút đến vài giờ, thậm chí xuyên đêm,” bác sỹ Diaz nói.
Đáng chú ý, người bệnh thường không tự nhận ra mình đang bị sundowning. Chính người chăm sóc sẽ là người nhận thấy sự thay đổi trong hành vi và trạng thái tinh thần của họ. Triệu chứng có thể xảy ra ở bất kỳ giai đoạn nào của sa sút trí tuệ, nhưng thường trầm trọng nhất ở giai đoạn giữa và giảm dần về sau.
Hiện tượng sundowning gây ra điều gì?
Sundowning có thể khiến người bệnh bối rối cực độ, không biết mình đang ở đâu, sống ở đâu hay chuyện gì đang diễn ra. Điều đó gây ra sự bất an, dẫn đến lo âu, bồn chồn, kích động và khó ngủ.
“Người bệnh không cảm thấy an toàn, họ trở nên lo lắng và điều đó khiến họ bứt rứt, dễ cáu kỉnh,” chuyên gia Krowel giải thích. Nhiều người còn gặp rối loạn giấc ngủ hoặc đảo lẫn ngày-đêm.
Vì sao hiện tượng sundowning xảy ra?
Đến nay, chưa có nguyên nhân chính xác. Tuy nhiên, các chuyên gia cho rằng đồng hồ sinh học (nhịp sinh học) bị rối loạn đóng vai trò quan trọng.
Nhịp sinh học điều chỉnh cảm giác tỉnh táo ban ngày và buồn ngủ ban đêm. Khi bị rối loạn - điều phổ biến ở những người mắc sa sút trí tuệ - sự mất đồng bộ này có thể khiến họ tỉnh táo quá mức vào buổi chiều tối, tăng hoạt động và rối loạn cảm xúc.
Ngoài ra, một loạt yếu tố khác có thể làm tăng nguy cơ gặp sundowning, bao gồm: mệt mỏi, đau, đói hoặc mất nước, thiếu ánh sáng Mặt Trời vào ban ngày, lo âu, trầm cảm, tác dụng phụ của thuốc, giảm thị lực hoặc thính lực.
Những dấu hiệu nhận biết Sundowning
Hai biểu hiện cốt lõi của sundowning là mất định hướng và nhầm lẫn. Khi ngày sắp tàn, người bệnh có thể không hiểu chuyện gì đang diễn ra xung quanh.
Ví dụ, bác sỹ Diaz cho biết: “Gia đình chuẩn bị bữa tối, còn người bệnh lại tự hỏi ‘Họ đang làm gì thế?’ Họ không hiểu được hoạt động quen thuộc.”
Các dấu hiệu thường gặp gồm: kích động, bồn chồn, đi lại liên tục; lo âu, dễ cáu gắt, đôi khi hung hăng; khó ngủ, thức trắng và lang thang ban đêm; trong sa sút trí tuệ thể Lewy, có thể xuất hiện ảo giác.
Quan trọng là phải phân biệt sundowning với mê sảng (delirium). Mê sảng có thể báo hiệu tình trạng nguy kịch như nhiễm trùng nặng, đột quỵ, đường huyết tăng cao hoặc tăng huyết áp đột ngột. Mê sảng xảy ra bất cứ lúc nào trong ngày và xuất hiện đột ngột, trong khi sundowning thường lặp lại vào khung giờ cố định - lúc hoàng hôn.
Nếu nghi ngờ mê sảng, người chăm sóc nên đưa người bệnh đến khám ngay.
Những yếu tố khiến Sundowning nặng hơn
Trước khi nghĩ đến sundowning, cần kiểm tra những nhu cầu cơ bản: người bệnh có đói, khát, đau, khó chịu hay mệt không? Các yếu tố này đều có thể khiến họ kích động hơn.
Dưới đây là những yếu tố có thể làm sundowning trầm trọng thêm:
1. Thiếu thói quen cố định và thay đổi môi trường sống
Việc thay đổi người chăm sóc, chuyển nhà, di chuyển đồ đạc hay phá vỡ lịch sinh hoạt đều gây thêm rối loạn.
Chuyên gia khuyên: duy trì lịch sinh hoạt ổn định; hạn chế thay đổi môi trường; mang theo những vật quen thuộc (ảnh gia đình, đồ yêu thích) khi người bệnh phải di chuyển.
2. Thuốc và thời điểm dùng thuốc
Một số thuốc gây nặng thêm sundowning, bao gồm: thuốc giảm đau dạng opioid; một số thuốc hướng thần như thuốc an thần benzodiazepine hoặc thuốc kháng cholinergic.
Thời gian uống thuốc cũng gây ra một số ảnh hưởng. Nếu triệu chứng tăng lên, người chăm sóc nên ghi lại giờ uống thuốc và báo lại với bác sỹ.
3. Gặp các cơn đau, căng thẳng hoặc lo âu
Đau hoặc căng thẳng chưa được giải quyết có thể khiến người bệnh kích động hơn vào buổi chiều tối. Cần theo dõi biểu hiện đau và trao đổi với bác sỹ.
4. Ánh sáng yếu và giảm thị lực
Khi trời tối, việc thiếu ánh sáng khiến người bệnh khó nhận biết môi trường, làm tăng nhầm lẫn. Cần đảm bảo nơi ở sáng sủa khi trời nhập nhoạng và dùng đèn ngủ vào ban đêm.
5. Môi trường quá ồn hoặc kích thích
Tiếng TV, tiếng nói chuyện, tiếng bát đĩa có thể khiến người bệnh quá tải, dẫn đến kích động. Buổi chiều tối nên giữ không gian yên tĩnh và thư giãn.
6. Thiếu ánh sáng Mặt Trời ban ngày
Ánh nắng giúp đồng hồ sinh học hoạt động đúng nhịp. Thiếu ánh sáng tự nhiên có thể khiến sundowning nặng hơn. Người bệnh nên được tiếp xúc ánh sáng tự nhiên mỗi ngày.
Với người khó ngủ, bác sỹ có thể cân nhắc bổ sung melatonin vào khoảng 17 giờ (theo chỉ định). Ở người Alzheimer, mức melatonin tự nhiên thường thấp hơn.
Nên làm gì khi người thân trải qua Sundowning?
Điều quan trọng nhất là không để họ một mình. Sự cô lập chỉ làm tăng lo âu và mất định hướng.
Thay vào đó, bác sỹ Diaz khuyên người chăm sóc nên trấn an bằng cách nhắc nhở nhẹ nhàng: “Bác đang ở nhà, ở phòng khách. Chúng ta đang chuẩn bị ăn tối.”
Những câu giải thích ngắn gọn, rõ ràng, lặp lại giúp họ định vị và giảm sợ hãi./.