Then là một loại hình nghệ thuật, một sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng lâu đờicủa người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam. Trong gần một thập kỷ qua, Then luôn làđối tượng được nhiều nhà sưu tầm, nghiên cứu văn hóa quan tâm tìm hiểu.
Tại cuộc hội thảo diễn ra mới đây do Viện Âm nhạc - Học viện Âm nhạc Quốc giaViệt Nam tổ chức với sự tham dự của đại biểu đến từ các tỉnh Cao Bằng, Bắc Kạn,Thái Nguyên, Lạng Sơn, Hà Giang, Quảng Ninh, Sơn La, Lai Châu, Lào Cai, BắcGiang, Yên Bái, Đắk Lắk, tham luận và ý kiến của các đại biểu tại hội thảo đều nhất trí coi Then làloại hình nghệ thuật dân gian diễn xướng nguyên hợp, vừa mang yếu tố tâm linh,vừa bao gồm nhiều yếu tố văn hóa-nghệ thuật.
Bắt nguồn từ những hình thức nghi lễ tín ngưỡng phong tục, Then có ảnh hưởngmạnh mẽ trong đời sống, sinh hoạt và vui chơi giải trí của bà con các dân tộcTày-Nùng-Thái trong cộng đồng các dân tộc Việt Nam.
Theo quan niệm dân gian, Then có nghĩa là Thiên, là Trời và được coi là điệu hátcủa thần tiên truyền lại. Trải qua thời gian, điệu hát Then đã trở thành món ăntinh thần không thể thiếu trong đời sống văn hóa của bà con người Tày, Nùng,Thái.
Trong đời sống của người Tày-Thái cổ, Then xuất hiện trong những sự kiệntrọng đại như lễ cầu an, cầu mùa, gọi hồn..., gửi lời cầu khẩn đến nhà trời giúpmùa màng bội thu, cuộc sống bình an sung túc.
Để những giai điệu Then đến được với thần thánh, người ta phải nhờ đến thầyThen. Bà Nguyễn Kim Lê, cán bộ Ban quản lý di tích và danh thắng tỉnh Yên Báicho biết xuất xứ nguồn gốc của Then là từ tín ngưỡng của đồng bào về một thếgiời thần bí, nơi đó có những nhân vật và sức mạnh diệu kỳ như Bụt, Giàng, Trờimà chỉ có bà Then, ông Then mới có đủ bản lĩnh và khả năng đến được thế giới đó.
Khi các bà Then, ông Then dâng lên trời những sản vật của con người thì miệnghọ hát, tay đệm nhạc, chân sóc nhạc. Chính lời hát Then hòa trong nhịp đàn Tínhcùng tiếng xóc nhạc lúc khoan nhịp, lúc dồn dập sẽ đưa bà Then, ông Then đến vớiMường Trời.
Do đó, người hát Then trong những dịp lễ, tết là những người đại diện chocộng đồng giao tiếp với thần linh, cầu cho mùa màng tươi tốt; nhà nhà, ngườingười có đời sống ấm lo, hạnh phúc.
Ở khía cạnh tôn giáo tín ngưỡng, Then là nghi lễ gắn chặt với đời sống tâm linhcủa cộng đồng. Có thể nói, truyền thống chữa bệnh bằng cúng bái đã ăn sâu vàotrong tâm lý và trở thành một thế lực vô hình trong ý thức của người dân tộc Tày- đó là ý kiến của ông Phùng Quang Mười, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịchtỉnh Lào Cai.
Ông Mười cho biết để giải tỏa tâm lý, nhiều gia đình vẫn kết hợp hai cáchchữa bệnh là vừa dùng thuốc điều trị vừa chữa trị bằng nghi lễ Then, xem đây nhưmột liệu pháp tinh thần nhằm mang lại sự bình ổn trong tâm linh cho người bệnhvà gia đình, đôi khi kết quả chữa bệnh lại đến từ cả hai phía.
Ông Mười cho biết thêm, trước năm 1991, mọi hình thức Then đều bị cấm, bởi nhiềuquan điểm cho rằng đó là hình thức mê tín dị đoan, dẫn đến các hình thức hátThen dần bị mai một.
Từ năm 1993 trở lại đây, Then được nhìn nhận lại đúng giá trị, từng bước đượckhôi phục. Tuy nhiên, hiện nay ở nhiều địa phương, số lượng người biết về Thenngày càng ít, nghi lễ Then vẫn tồn tại ở một số làng người Tày nhưng chủ yếu làmThen giải hạn, cầu mùa, gọi vía, cầu an...
Các thầy chỉ được cấp sắc ở mức nhỏ, hầu như không tồn tại lễ cấp sắc caonhất cho thầy Then.
Then còn được nhìn nhận như một loại hình diễn xướng dân gian tổng hợp, tích hợprất nhiều bộ môn nghệ thuật như văn học, âm nhạc, múa, hội họa, trình diễn.
Loại hình diễn xướng dân gian tổng hợp này lại có một vị trí vô cùng quantrọng trong đời sống đồng bào người Tày, Nùng, Thái. Ngày ngày đi lên nương làmrẫy, đêm đêm lại quây quần bên bếp lửa cùng nhau hát lên những bài Then cổ nhưCốc tính, Sự tích mác ngỏa, Cáp tơ hồng…
Hòa trong vẻ đẹp hùng vĩ của rừng núi điệp trùng là hình ảnh các chàng trai,cô gái Tày trong trang phục dân tộc áo chàm váy tơ, tay cầm đàn tính, nô nức saymê xướng lên những câu hát then trong trẻo, vi vút cùng mây gió.
Với người Tày, Then không chỉ là khúc hát đầu Xuân cầu an lành, may mắn màcòn gắn liền với sinh hoạt tín ngưỡng trong năm. Nhà văn Hoàng Triều Ân, ngườinhiều năm bỏ công nghiên cứu nghệ thuật hát Then cho biết: hát Then luôn có sứcsống mãnh liệt trong đời sống nhân dân; là niềm tự hào đối với người dân tộcTày, Nùng, Thái. Hát Then có sức lan toả mạnh mẽ.
Trải qua thời gian, các nghệ nhân ngày càng cao tuổi, lớp trẻ không nhiều ngườithích đến với hát Then nên hát Then đang ngày dần mai một. Để Then đến gần hơnvới công chúng đương đại, đến lúc phải đa dạng hóa phương thức bảo tồn Then trêncơ sở lưu giữ những giá trị nguyên gốc.
Muốn làm được điều đó, bên cạnh công tác sưu tầm, phục dựng các điệu Then cổ,các cơ quan, ban, ngành chức năng cần dành sự quan tâm đặc biệt tới các nghệnhân hát Then - những “báu vật sống” có khả năng truyền đạt cả giai điệu lẫntình yêu, niềm say mê Then tới giới trẻ.
Tại các vùng Then, cần thành lập những lớp học hát Then, câu lạc bộ hát Then,những đội văn nghệ Then sinh hoạt đều đặn hằng tuần, hằng tháng. Then cũng cầnđược quảng bá nhiều hơn trên các phương tiện truyền thông đại chúng thông quacác chương trình giới thiệu âm nhạc, lồng ghép vào các tiết học, giảng dạy ngoạikhóa trong nhà trường để lớp trẻ có cơ hội hiểu biết về một vốn quí trong di sảnvăn nghệ dân gian nước nhà và có trách nhiệm trong việc bảo tồn và phát triểnhát Then./.
Nguyễn Quốc Trị (TTXVN)