Miền núi phía Bắc luôn là một ẩn số thú vị cho những ai ham mê tìm hiểubản sắc văn hóa truyền thống, lối sống độc đáo cũng như kiến trúc nhàđặc biệt của bà con dân tộc vùng cao.
Nổi lên trong đó là mảnh đất Hà Giang-một trongnhững vùng đất hội tụ nhiều cái đẹp là lạ, cái đẹp hoang dại từ conngười đến cảnh vật, cái đẹp mà khi trải nghiệm rồi vẫn cứ ngẩn ngơ đếnthú vị.
Từ lối sống… Lên Hà Giang, từ huyện Quản Bạ qua Yên Minh lên Mèo Vạc, Đồng Văn chỉcó núi đá xám ngoét một màu ngút tầm mắt. Ở đây, bà con các dân tộcthiểu số H’Mông, Dao, Giáy, Lô Lô, Cờ Lao, Pu Péo… bao đời chỉ biếtsống dựa vào đá. Từ thị xã Hà Giang lên trung tâm huyện Đồng Văn ai không quen đường sẽchẳng thể trụ nổi qua 154 km cung đường ngoằn ngoèo, cua đèo gấp khúchiểm trở mà một bên là núi cao, một bên vực sâu thăm thẳm. Có những đoạn, chỉ cần sểnh lái là cả xe trật bánh lao xuống vực nhưchơi, thậm chí có đoạn dốc cheo leo còn chẳng đủ chỗ cho hai xe contránh nhau. Vì thế không phải tay lái nào cũng đủ can đảm vượt cungđường thử thách này. Cánh “phượt” xe máy về tới nhà an toàn rồi nhiềukhi nghĩ lại vẫn xanh mặt. Đường đèo tiềm ẩn nhiều nguy hiểm là thế, ấy vậy mà những đứa trẻ vẫnhồn nhiên nô đùa. Chúng vô tư như không, đứa vài tuổi cõng đứa vàitháng đầu ngoặt nghẹo, chân trần lội đá, bìu díu nhau mấp mé bên vực.Tôi cứ thắc thỏm sợ, ngộ nhỡ chúng trượt chân… Có gia đình người Mông treo mình cả ngày trên sườn dốc thẳng đứng xớicỏ, làm rẫy. Bé gái xíu xiu vùi đôi chân nhỏ thó xuống đất làm trụ cũngcầm cuốc, lia quắm như ai. Cậu thanh niên chừng như anh cô bé đứng liềnđó giải thích "Người Mông không biết ngã đâu." Hỏi ra thì cậu trai ấy năm nay 18, vẫn còn học nội trú dưới huyện nhưngđã kịp lấy vợ, cái cô đang bẽn lẽn ngồi cạnh nhìn chồng kể chuyện, thithoảng lại mủm mỉm cười, chẳng hiểu vì lẽ gì. Cậu chàng đến là hay, kiên quyết không ngủ chung giường với cô vợ trẻmới 15, chỉ vì nghe lời cô giáo cắm bản dặn "chưa 20 tuổi thì khôngđược ngủ với con gái." Cậu ta làm được thế kể cũng tài, nhờ được đi họcmà thành ra “tân tiến.” Cậu chàng nói tôi tin, vì “người Mông không nóidối” bao giờ.
Nụ cười ở Phố Cáo (Ảnh: ChiLê/Vietnam+)
Đến kiến trúc nhà độc đáo… Người dân vùng cao Hà Giang tuy nghèo nhưng kiến trúc vẫn tạo được dấuấn riêng, đặc sắc nhất phải kể đến những căn nhà trình tường phía saunhững hàng rào đá bao quanh, lọt thỏm giữa cao nguyên đá hùng vĩ củacông viên địa chất Đồng Văn. Có thể nói, nhà trình tường là “đặc sản” của người Mông ở Hà Giang. Họthường làm nhà sau khi thu hoạch xong vụ mùa, trước Tết nguyên đán 1đến 2 tháng để đón năm mới. Nếu làm cẩn thận nhà trình tường có thểdựng hai tầng, tuổi thọ vài chục năm và có đặc tính ấm vào mùa đông,mát vào mùa hè, phù hợp với điều kiện sống của đồng bào dân tộc vùngcao. Sau khi gia cố móng bằng những tảng đá cuội xếp kè cẩn thận, người talấy khung gỗ làm khuôn, đổ đất sét mịn có độ kết dính cao và nện chochặt làm tường nhà, làm nhẵn bề mặt bằng vồ gỗ. Tường đất sét thường trình dày khoảng 50-60cm, khi dựng đủ độ cao thìlợp mái cỏ hoặc ngói âm dương. Ngày nay người ta còn lợp mái tôn ximăng, dù tiện dụng nhưng cũng ít nhiều làm mất đi bản sắc riêng. Như ông Vàng Mí Vừ ở xã Sà Phìn, huyện Đồng Văn cất nhà mới cho cậu contrai ra ở riêng được bà con họ hàng mỗi người phụ giúp một tay mà cũnglàm 15 ngày mới xong với chi phí gần 20 triệu đồng. "Làm nhà trình Tường bây giờ tốn hơn cả làm nhà gạch như của ngườiKinh. Ở đây hiếm đất nên phải đi lấy đất sét từ rất xa. Gỗ để làm cộtmãi cũng không còn, mua thì đắt lắm nên nhà tôi lợp mái bằng tấm lợp ximăng cho đỡ tốn tiền," ông Vừ phân bua. Khéo giữ thì còn Dưới chân cột cờ Lũng Cú, huyện Đồng Văn, bản văn hóa Lô Lô Chải là mộtbản điển hình với những căn nhà trình tường lợp ngói âm dương ba gianđã hàng trăm năm tuổi. Nhà thường có gác xép dùng làm nơi cất trữ lươngthực. Đây là loại hình kiến trúc đặc sắc riêng của người Lô Lô. Nhưng thực tế trong bản Lô Lô Chải bây giờ có tới hơn nửa số nhà đượcxây gạch và lợp tôn xi măng. Những căn nhà mang bản sắc truyền thốngcòn sót lại thì hầu hết đã cũ nát và có vẻ không “cầm cự” được mấy hồi. Ông trưởng thôn Sìn Dỉ Gai nói: "Hiện nay, đời sống dân bản còn nhiềukhó khăn, chi phí xây nhà tốn kém nên những gia đình trong bản muốn xâynhà mới đều phải nhờ vay vốn chương trình 167 của Chính phủ về hỗ trợxây nhà cho đồng bào vùng cao.” Chính vì vậy mà những ngôi nhà xây mới đều bằng gạch theo một mẫu.“Những ngôi nhà đất trình tường truyền thống xây tốn kém hơn, lại khôngđược Nhà nước hỗ trợ chi phí nên bà con không làm nữa,” ông Gai chobiết. Sống trong bản Lô Lô Chải, gia đình anh Vàng Dí Sình cũng được xây nhàmới nhờ dự án 167. Ngay trên nền cũ, nhà anh Sình được Nhà nước hỗ trợ7 triệu đồng không tính lãi để mua toàn bộ vật liệu xây nhà theo phươngthức Nhà nước và nhân dân cùng làm, dự kiến hết khoảng 15 triệu khihoàn tất. "Nếu làm nhà trình tường truyền thống, Nhà nước sẽ không hỗ trợ chiphí. Chỉ tính riêng tiền tường nhà đã tốn khoảng 15 triệu đồng, thêmphần mái gỗ, cửa, nền thì chi phí sẽ rất tốn kém, mà bây giờ gỗ lạikhông có.” Như vậy, chủ trương chính sách hỗ trợ của Nhà nước một mặt tích cực làcùng chung vai gánh khó khăn với người dân nhưng vô hình chung lại gópphần làm mai một đi nét kiến trúc đặc sắc của bà con vùng cao. Có vẻ như chính quyền địa phương đã giúp đồng bào “học cái văn minh”của người xuôi một cách hơi quá đà, trong khi lẽ ra cần có phương án tusửa hay làm mới nguyên trạng kiến trúc nhà truyền thống để bảo tồn,phát huy bản sắc thì lại “cào” sạch trơn…/.
ChiLê (Vietnam+)
