Bức tranh “Tố nữ” - Tranh dân gian Hàng Trống. "Nhất chữ, nhì tranh, tam sành, tứ mộc" là những thú chơi tao nhã trong dịp Tết Nguyên đán của người Việt từ xa xưa. Với sắc màu rực rỡ, đường nét độc đáo, tranh Tết không chỉ mang lời chúc Năm mới hòa hợp thịnh vượng mà đó còn là một phong tục cổ truyền đẹp, một phần hồn Việt trong lành và nhân hậu...
Thú chơi tranh Tết của người Việt xưa
Cứ mỗi độ Xuân về, tranh Tết xuất hiện làm cho không khí đón chờ Năm mới thêm náo nức, tưng bừng. Thường sau ngày ông Công ông Táo, dù nhà giàu hay nghèo, cũng đi chợ lựa mua những bức tranh Tết với hy vọng đón vinh hoa, phú quý về nhà, gỡ tranh cũ xuống treo tranh mới lên với hàm ý ''Tống cựu, nghinh tân."
Chơi tranh Tết từ lâu đã trở thành một phần không thể thiếu trong không gian tết cổ truyền, một tập quán đẹp của người Việt, mặc dù hiện nay xã hội đã có rất nhiều đổi thay song không vì thế mà thú chơi này mất đi.
Trong đời sống của người Việt trước khi du nhập nền văn minh phương Tây thì tranh dân gian chiếm vị thế chủ đạo. Và tranh Tết dân gian thường rất đa dạng về thể loại, nhưng thường là thông điệp, lời chúc một năm phát tài phát lộc, vạn sự như ý... Những bức tranh dân gian Hàng Trống, Đông Hồ, Kim Hoàng... thường được chọn lựa treo trong ngày Tết.
Ngày trước, với các gia đình ở nông thôn, nhà tranh vách đất có thể trang hoàng với những tờ tranh nhỏ, giá cả phải chăng. Còn đối với gia đình ở thành phố, việc treo tranh, chơi tranh không đơn giản chỉ là chơi cho có không khí Tết, mà bức tranh còn đồng thời là vật trang trí để kiến tạo nên được một không gian sang trọng và quí phái, chứng tỏ được cái lễ giáo gia phong của gia đình.
Ngoài cổng, thường dán hai bức tranh, một bên là ông Tiến tài, một bên là ông Tiến lộc, với mong muốn đón nhiều tài lành, phúc ấm cho gia chủ. Cũng có nhà dán cặp tranh thần hộ mệnh là những ông tướng nhà trời để xua đuổi ma quỷ, bảo vệ cho gia đình một năm mới an khang, thịnh vượng.
Trong nhà, thường treo hay dán nhiều tranh với một số đề tài được ưa chuộng trong dịp Tết như tranh ''Mẹ con đàn gà'' và ''Mẹ con đàn lợn'' thể hiện cảnh sinh hoạt dân dã, với ước vọng gia đình đông vui, hòa thuận, khát vọng sung túc cả năm.
Tranh ''Vinh Hoa,'' ''Phú Quý'' với cậu bé mũm mĩm ôm gà, ôm vịt tượng trưng cho điềm phúc. Tranh ''Tố nữ'' thể hiện vẻ đẹp dịu dàng, mới mẻ và thân thuộc giữa con người với thiên nhiên. Tranh ''Tứ quý'' thể hiện ước vọng bốn mùa Xuân-Hạ-Thu-Đông luôn tràn ngập âm thanh vui tươi. Tranh ''Lý ngư vọng nguyệt'' ý nói người học trò mong mỏi thi đỗ ví như cá chép vượt vũ môn hóa rồng.
Tranh ''Thất đồng'' vẽ bảy em bé vui chơi với cây đào tiên đang ra hoa kết trái, thỏa mãn mong ước của con người về một cuộc sống phồn vinh, hạnh phúc. Hay bộ tranh ''Tam đa'' tượng trưng cho phúc đức, tài lộc và sống lâu...
[Khơi gợi giá trị truyền thống, tiềm năng ứng dụng của tranh Hàng Trống]
Bên cạnh những bức tranh Tết mang đậm sắc thái văn hóa, lịch sử, tâm linh, mọi người cũng có thể dành vị trí trang trọng trong nhà để đón chào năm mới bằng những bức vẽ hình con giáp đại diện cho năm. Ví như vào năm Sửu người ta có thể chọn những bức như ''Chăn trâu thả diều,'' ''Chăn trâu thổi sáo'' - là những bức tranh có nội dung và hình thức đẹp thuần tuý, mộc mạc, phản ánh nét sinh hoạt lao động của người nông dân trong khung cảnh thanh bình, yên ả cùng những ước mơ bình dị nhưng bay cao.
Đầu năm mới cũng là dịp sửa soạn lại bàn thờ, do vậy các tranh mang đề tài tín ngưỡng cũng được bày bán khá nhiều trong dịp này như tranh ông Công, ông Táo, các tranh Tam tòa Thánh Mẫu, hay Tứ phủ, tranh vẽ về các ông Hoàng... Hay tranh ngũ quả cũng được chọn treo để thay thế cho những bức tranh của năm trước.
Màu sắc rực rỡ trong những bức tranh Tết khơi gợi cảm giác mới mẻ, ấm cúng, rộn rã sắc Xuân trong mỗi gia đình, đồng thời tranh Tết cũng là nơi lưu giữ những giá trị tâm linh sâu sắc của người Việt và chính thế nó là một phần không thể thiếu trong không gian của ngày Tết cổ truyền xưa.
Tập quán đẹp cần được lưu giữ
Khi xã hội bắt đầu phát triển, sự hội nhập của văn hóa phương Tây đã làm cho thú chơi tranh dân gian truyền thống có phần bị mai một. Các tranh in sẵn tràn ngập thị trường với nhiều mức giá phù hợp với tất cả các đối tượng, bên cạnh đó thị hiếu cũng theo thời gian mà thay đổi đã làm cho dòng tranh Tết dân gian mất chỗ đứng. Có một khoảng thời gian, những người hoài cổ, các nhà văn hóa đã lo lắng mất đi dòng tranh này, mất đi một thú chơi tao nhã của người Việt.
Nhưng may mắn vài năm gần đây, thú chơi tranh dân gian vào dịp Tết có xu hướng quay trở lại. Tuy rằng không còn được sôi động và phổ biến như trước, song cũng đã đủ chứng minh nét đẹp truyền thống đã ăn sâu và trở thành một tập quán đẹp thì không dễ gì thay đổi. Đồng thời chứng tỏ sức sống mạnh mẽ của dòng tranh truyền thống.
Cùng với những thăng trầm của lịch sử, có dòng tranh phát triển mạnh mẽ nhưng cũng có những dòng tranh theo thời gian mai một đi, giờ chỉ còn trong ký ức. Tranh dân gian không còn ở thời kỳ cực thịnh, nhưng thú chơi tranh, người yêu nét đẹp dung dị, mộc mạc của những bức tranh dân gian thì vẫn còn.
Đặc biệt, khi đời sống vật chất ngày càng ổn định, quan niệm ''ăn Tết'' chuyển dần sang ''chơi Tết'' thì cách chơi tranh ngày Tết cũng phong phú, đa dạng hơn và cả sự đầu tư kỹ lưỡng hơn của người chơi tranh.
Ngày nay, bên cạnh những bức tranh dân gian theo lối vẽ và chất liệu truyền thống còn xuất hiện tranh Tết có chất liệu đa dạng như tranh gốm sứ, tranh đồng, tranh thêu, tranh khảm trai, tranh chạm khắc gỗ, tranh đá quý…
Tuy hình thức, chất liệu có thể đổi mới, nhưng vẫn dựa trên những đề tài của tranh dân gian xưa và hàm chứa quan niệm sống, có mục đích giáo dục ngay từ đầu năm mới, như rèn đức, luyện tài, tích phúc, để đức cho con cháu đời sau.
Với sự phát triển của xã hội, ngày nay tranh dân gian Đông Hồ và Hàng Trống cũng đã có những thay đổi để phù hợp hơn với cuộc sống thực tế. Vẫn là những bức tranh ''Cá chép trông trăng,'' ''Múa rồng,'' ''Gà đàn,'' ''Lợn đàn,'' ''Vinh hoa,'' ''Phú quý''… khi xưa, nhưng người chơi tranh ngày nay đã biến chúng thành những tác phẩm đắt giá bằng nhiều chất liệu cao cấp hơn chứ không phải chỉ in trên giấy bản, giấy dó như xưa. Sự chuyển đổi chất liệu không làm mất đi vẻ đẹp của tranh dân gian truyền thống mà còn tạo cho chúng một hơi thở mới, một sức sống mới.
Ngày nay, trong sự phát triển ngày càng mạnh mẽ và đa dạng của các loại hình nghệ thuật mới, tranh dân gian không còn chiếm vị trí độc tôn như xưa, nhưng đâu đó vẫn dành được sự mến mộ của những người yêu nghệ thuật dân tộc.
Ngày Tết, bên cạnh mâm cỗ Tết, vẫn còn thấy những bức tranh dân gian Đông Hồ, Hàng Trống được treo trong nhiều gia đình. Đặc biệt, tranh dân gian Việt Nam vẫn luôn được các học giả, các nhà sưu tập đánh giá cao về giá trị nghệ thuật.
Theo giáo sư Phan Huy Lê, nguyên Chủ tịch Hội Khoa học lịch sử Việt Nam: ''Treo tranh dân gian trong ngày Tết đã từng là thú vui tao nhã, phong tục đẹp của người Việt Nam, trước đây hầu như không có nhà nào không treo tranh dân gian trong dịp Tết. Ngày nay, tuy có ít hơn nhưng thú chơi này vẫn đang được duy trì trong những gia đình truyền thống và những người yêu cái đẹp truyền thống…''
Hy vọng rằng, nét đẹp của thú chơi tranh dân gian nhân dịp ngày Tết sẽ mãi được các thế hệ người Việt Nam lưu giữ cho hôm nay và cho cả mai sau./.
