Các container hàng hóa từ Trung Quốc và các quốc gia khác chờ bốc dỡ tại cảng Los Angeles, California, Mỹ ngày 16/2/2019. (Ảnh: AFP/TTXVN) Theo trang mạng scmp.com, trong một năm mà khởi đầu là kỷ niệm 40 năm quan hệ Mỹ-Trung, hai nước lại bị mắc kẹt với nhau trong một cuộc tranh cãi gay gắt về kinh tế và địa chiến lược suốt cả năm, và dường như sẽ tiếp tục rơi vào một vòng xoáy hướng tới một sự đối đầu giữa hai siêu cường dưới sự chỉ đạo của hai nhà lãnh đạo dân tộc chủ nghĩa và ương ngạnh.
Cho dù đã tuyên bố về một sự đình chiến thương mại được chờ đợi từ lâu để hướng tới việc chấm dứt tình trạng hỗn loạn này, một năm đáng buồn vừa qua dường như vẫn không thể mang lại những hy vọng lớn cho mối quan hệ ngày càng thù địch này.
Những gì từng bắt đầu bằng một cuộc tranh chấp thương mại từ năm 2018 nay đã chuyển biến thành một vòng xoáy "thù địch" bao trùm các lĩnh vực từ công nghệ, an ninh quốc gia đến địa chính trị, mà theo nhiều học giả thì sự thù địch này đang định hình cán cân quyền lực toàn cầu.
Mặc dù cái gọi là thỏa thuận thương mại giai đoạn một được đông đảo dư luận gọi là sự lựa chọn để giữ thể diện trong giai đoạn khủng hoảng này, giới chuyên gia lại cho rằng nó sẽ không thể đủ để chấm dứt cuộc chiến thương mại dai dẳng, giải quyết những căng thẳng sâu sắc, hoặc xử lý những thiệt hại gây ra cho cả hai nước lẫn nền kinh tế toàn cầu.
Ngày càng có nhiều dấu hiệu cho thấy hai nền kinh tế lớn nhất thế giới đang tách rời nhau và một số nhà phân tích đang dự báo về một cuộc chiến tranh lạnh mới, giữa một Washington vốn đang sa lầy trong sự chia rẽ chính trị trong nước và ngày càng bớt tích cực trên thế giới, và một Bắc Kinh đang ngày càng hiếu chiến với cách tiếp cận ăn miếng trả miếng với chính sách ngoại giao của mình.
[Công nghệ, tài chính sẽ là mặt trận tiếp theo trong đối đầu Mỹ-Trung]
Chuyên gia kỳ cựu về Trung Quốc Orville Schell nhận định rằng ngày càng ít các chính sách tích cực trong các hoạt động quốc tế lâu nay của Washington đã phủ bóng lên mọi khía cạnh của mối quan hệ song phương và tạo ra một bầu không khí tương tác “mới và đầy nguy hiểm.”
Ông nói: “Sự gia tăng đối đầu xuất phát từ sự thay đổi về cơ bản trong thái độ của cả hai phía, nơi mà mỗi chính phủ ngày càng coi bên kia không chỉ là một mối đe dọa kinh tế, mà còn là một mối đe dọa cho khái niệm về trật tự toàn cầu và những giá trị, cũng như hệ thống chính trị của mỗi bên.
Chúng ta đang ở đúng ngã ba đường, nơi mà kết cấu của mối quan hệ Mỹ-Trung đang bị giằng xé theo một cách đáng báo động. Nếu không có một đội ngũ lãnh đạo dũng cảm và sáng tạo, chúng ta có thể một lần nữa trở thành hai phe thù địch trong một cuộc chiến tranh lạnh.”
Trong một cuộc phỏng vấn cuối năm với truyền thông nhà nước Trung Quốc, Ngoại trưởng Vương Nghị đã bày tỏ sự thất vọng rằng năm kỷ niệm 40 năm thiết lập quan hệ ngoại giao giữa Trung Quốc và Mỹ hồi tháng 1/2019 vừa qua đã bị phá hỏng bởi những hạn chế mà Mỹ áp đặt lên Trung Quốc trong các lĩnh vực thương mại, khoa học và công nghệ, cũng như sự can thiệp của Mỹ vào chủ quyền của Trung Quốc.
Niềm tin
Các sinh viên và nghiên cứu sinh người Trung Quốc tại Mỹ đã cảm nhận rõ sức nóng của sự xói mòn trong quan hệ Mỹ-Trung, với tình trạng hạn chế thị thực và kiểm soát ngày càng thường xuyên hơn.
Theo Hiệp hội các Học giả Quốc gia có trụ sở tại New York, 8 học viện Khổng Tử - những thực thể có quan hệ với Bắc Kinh với các hoạt động đẩy mạnh văn hóa và ngôn ngữ Trung Quốc - đã bị đóng cửa tại Mỹ trong năm 2019, và ba thực thể khác dự kiến sẽ bị đóng cửa trong hai tháng nữa.
Tổng số viện như vậy tại Mỹ đã giảm từ 103 vào tháng 4/2017 xuống còn 88 vào cuối năm 2019.
Dư luận công chúng tại Mỹ cũng quay lưng với Trung Quốc. Cuộc khảo sát mới nhất của Trung tâm Nghiên cứu Pew hồi tháng 12 cho thấy thái độ thiện cảm về Trung Quốc ở những người Mỹ đã tụt xuống mức thấp kỷ lục, trong khi những người có quan điểm chống Trung Quốc đã tăng từ 47% vào năm ngoái lên tới 60%.
Gal Luft, đồng giám đốc của Viện Nghiên cứu An ninh Toàn cầu tại Washington, nhận định: “Mối quan hệ này đã trải qua những điểm mốc mà không thể quay đầu lại: không có niềm tin; mối quan hệ giữa con người với con người đang chết dần; và Mỹ đã áp dụng một chính sách ngăn chặn toàn diện.”
Đổ lỗi cho nhau
Chuyên gia Luft cho rằng: “Bản thân ông Trump không muốn leo thang căng thẳng. Tuy nhiên, những kẻ diều hâu tại Washington lại đang lôi kéo ông vào sự leo thang và ông dường như không thể kiểm soát được họ. Quốc hội Mỹ đang hứng chịu cái được mô tả là hội chứng quấy rối Trung Quốc.”
Yun Sun, một nghiên cứu sinh kỳ cựu tại Trung tâm Stimson ở Washington, nhấn mạnh rằng hầu hết người Mỹ đều coi Trung Quốc là một cường quốc theo chủ trương xét lại và đã bắt đầu rơi vào vòng xoáy thách thức Mỹ và hệ thống toàn cầu hiện nay.
Chuyên gia này nói: “Cả Trung Quốc và Mỹ đều có cảm giác mạnh mẽ rằng bên kia là kẻ gây rối và sự chỉ trích lẫn nhau này sẽ không thể tạo ra được bất kỳ giải pháp hay một sự phản hồi tích cực nào.”
Mặc dù giới ngoại giao Trung Quốc trực tiếp đổ lỗi cho Mỹ vì đã gây ra sự tuột dốc trong quan hệ song phương 40 năm qua, David Stilwell, trợ lý chánh văn phòng phụ trách các vấn đề Đông Á và Thái Bình Dương, lại vừa đưa ra những biện hộ mạnh mẽ cho chính sách của Washington đối với Trung Quốc kể từ khi mối quan hệ chính thức giữa hai nước được thiết lập vào năm 1979.
Ông nói trong một bài phát biểu tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế hôm 12/12: “Thực tế là trong những thập kỷ qua, các nhà hoạch định chính sách Mỹ đã mở rộng bàn tay thân ái ra với Trung Quốc, nhưng Bắc Kinh vẫn chưa đáp lại. Những ghi chép lịch sử đều đã chứng tỏ rõ điều này.”
Tương lai chung
Các học giả của cả Trung Quốc và Mỹ đều nhìn thấy một mối quan hệ giữa sự trỗi dậy nhanh chóng của Trung Quốc và sự phát triển mà không phải trải qua xung đột của mối quan hệ song phương trong hơn bốn thập kỷ qua.
Dù vẫn nhắc đến sự chia rẽ kinh tế, song các chuyên gia này tin rằng tương lai của sự cải cách mà mở cửa của Trung Quốc sẽ vẫn phụ thuộc chủ yếu vào mối quan hệ của nước này với Mỹ.
Theo Yuan Peng, giám đốc Viện Quan hệ Quốc tế đương đại Trung Quốc tại Bắc Kinh, chính sách mở cửa của cố lãnh đạo tối cao Đặng Tiểu Bình hầu như là sẽ bất khả thi nếu không có sự bình thường hóa quan hệ chính thức với Mỹ.
Yuan chỉ ra rằng Đại hội III của Ủy ban Trung ương Đảng Cộng sản Trung Quốc khóa XI, vốn được coi là bước khởi đầu của sự cải cách và mở cửa nền kinh tế của Trung Quốc với Mỹ và các nước phương Tây khác, diễn ra chỉ hai ngày sau tuyên bố chung thiết lập quan hệ giữa Washington và Bắc Kinh vào ngày 16/12/1978.
Mặc dù hầu hết giới chuyên gia đều bi quan về triển vọng mối quan hệ Mỹ-Trung trong năm 2020, trước thềm các cuộc bầu cử tổng thống tại Mỹ và Đài Loan, một số lại tin rằng hai cường quốc này có thể sẽ sớm bước vào một cuộc chiến tranh lạnh.
Zhiqun Zhu, Chủ tịch Khoa quan hệ quốc tế thuộc trường Đại học Bucknell, cho rằng hiện trạng mối quan hệ Mỹ-Trung rất đáng buồn, song hai nước cũng đã xoay sở để tránh kịch bản xấu nhất xảy ra.
Ông nói: “Chúng ta nên lo ngại, song không nên tuyệt vọng. Mối quan hệ đã trở nên cạnh tranh và xung đột hơn, song không bên nào muốn coi việc từ bỏ hợp tác là hình mẫu tương tác được ưa thích”./.
