Một đoạn sông Mekong. (Nguồn: luxurycruisemekong.com) Theo mạng tin scmp.com, một chương trình do Washington tài trợ nhằm giám sát tình trạng sông Mekong có nguy cơ sẽ gây ra thêm thử thách đối với mối quan hệ Mỹ-Trung vốn đã căng thẳng khi chính thức được công bố vào ngày 15/12.
Mekong Dam Monitor là một nền tảng trực tuyến mã nguồn mở, hứa hẹn cung cấp thông tin cập nhật hàng tuần sử dụng hình ảnh vệ tinh và viễn thám về mực nước của các hồ chứa tại 13 đập dọc theo dòng chính của sông Mekong, cũng như tại 15 đập ở các phụ lưu có công suất phát điện lớn hơn 200MW.
Theo trang web của Mekong Dam Monitor, nền tảng này nỗ lực tìm cách cung cấp các hình ảnh và phân tích hàng tuần về “11 đập của Trung Quốc trên thượng nguồn sông Mekong,” cũng như bản đồ và dữ liệu về nhiệt độ, lượng tuyết phủ, lượng mưa và các chỉ số khác dọc theo toàn bộ dòng sông Mekong.
Dự án hợp tác này, giữa Chương trình Đông Nam Á của Trung tâm Stimson ở Washington và Công ty tư vấn-nghiên cứu về nước của Mỹ Eyes on Earth, được triển khai sau nhiều năm các quốc gia dọc theo sông Mekong phải thất vọng vì Trung Quốc thiếu tính minh bạch khi chia sẻ những thông tin như vậy.
Theo thông tin của giới truyền thông nhà nước, dự án sẽ được ra mắt ngày 15/12 tại một sự kiện được tổ chức trực tuyến - trong đó Trợ lý Ngoại trưởng Mỹ phụ trách khu vực Đông Á và Thái Bình Dương David Stilwell sẽ có bài phát biểu quan trọng, chỉ vài tuần sau khi Trung Quốc khởi động một sáng kiến tương tự nhằm "xử lý vấn đề biến đổi khí hậu và thiên tai" để thể hiện "thiện chí và sự chân thành của Trung Quốc với tư cách là một nước láng giềng có trách nhiệm nằm ở thượng nguồn."
[Tăng cường hợp tác, đảm bảo an ninh nguồn nước ở lưu vực sông Mekong]
Trước đây, Bắc Kinh chỉ công khai thông tin về mùa lũ nhưng hứa hẹn với việc công bố Nền tảng Chia sẻ Thông tin Hợp tác Tài nguyên Nước Lan Thương-Mekong hồi tháng 11 vừa qua, Trung Quốc sẽ chia sẻ dữ liệu thủy văn quanh năm.
Trên trang web của mình, Mekong Dam Monitor cho biết họ tìm cách "chống lại những tuyên bố không chính xác về tình trạng và hoạt động của các đập, hồ chứa và dòng nước trên lưu vực sông Mekong" với "hoạt động giám sát liên tục, minh bạch và dựa trên bằng chứng."
Trong khi đó, Brian Eyler - người đứng đầu dự án giám sát này đồng thời là Giám đốc Chương trình Đông Nam Á và các chương trình năng lượng, nước và phát triển bền vững của Trung tâm Stimson - cho biết nền tảng chia sẻ thông tin của Trung Quốc chỉ cung cấp thông tin cập nhật không thường xuyên từ con đập của Trung Quốc gần với biên giới Thái Lan nhất.
Ông nói: “Trang web mới (của Trung Quốc) cung cấp thông tin về mực nước sông hàng ngày từ một máy đo nằm ngay bên dưới con đập này, nhưng dữ liệu mực nước sông và dữ liệu về hoạt động của đập là những chỉ số hoàn toàn khác nhau.”
Ông nói thêm rằng thông tin về hoạt động của 11 con đập của Trung Quốc trên thượng nguồn sông Mekong, bao gồm dữ liệu về tình trạng của các hồ chứa ở thượng nguồn và những dòng nước sẵn có, vẫn được giữ kín trong "hộp đen."
Ông Eyler cho rằng còn quá sớm để nói liệu nền tảng của Trung Quốc có đưa ra dự báo đáng tin cậy và những cảnh báo sớm về lũ lụt cũng như hạn hán như đã được hứa hẹn khi ra mắt vào tháng trước hay không, vì các hệ thống này "dường như vẫn chưa được sử dụng."
Sông Mekong dài 4.350km (2.700 dặm) chảy qua Trung Quốc - nơi con sông này được gọi là sông Lan Thương - trước khi chạy qua Campuchia, Lào, Thái Lan, Myanmar và Việt Nam. Hơn 60 triệu người dân sinh sống dọc theo chiều dài sông Mekong phụ thuộc rất nhiều vào con sông này.
Trong những năm qua, các đập thủy điện của Trung Quốc trên thượng nguồn sông Mekong đã bị cho là gây hại đến môi trường, làm tổn hại đến sinh kế của những người dân sinh sống ở hạ nguồn, gây ra lũ lụt và hạn hán - những cáo buộc mà Bắc Kinh đã bác bỏ.
Tháng 4 vừa qua, công ty Eyes on Earth đã công bố những thông tin mà họ thu thập được từ một nghiên cứu do chính phủ Mỹ tài trợ, theo đó các đập của Trung Quốc đã giữ lại một lượng nước rất lớn của sông Mekong mặc dù mực nước ở thượng nguồn cao hơn mức trung bình.
Tuy nhiên, Bắc Kinh phản bác các tuyên bố trên, nói rằng lượng mưa thấp trong mùa mưa năm ngoái trên phần sông của khu vực này khiến cho lượng nước của khu vực bị thấp hơn.
Alan Basist, tác giả chính của bản báo cáo tháng 4 của Eyes On Earth và là người cùng dẫn dắt dự án Mekong Dam Monitor, cho biết trong "trung hạn" họ có kế hoạch "cộng tác với nhiều tổ chức khác nhau" như Ủy hội Sông Mekong (MRC) - một tổ chức liên chính phủ có trụ sở tại Lào hoạt động để cùng quản lý các nguồn nước chung của Lào, Campuchia, Thái Lan và Việt Nam - "nhằm hỗ trợ công việc này và các hoạt động trọng tâm đang diễn ra cũng như việc cung cấp dữ liệu."
Ông Basits cho biết dự án sẽ tận dụng chuyên môn của ban cố vấn - với các thành viên bao gồm các nhà thủy văn học, các chuyên gia viễn thám và các chuyên gia nghiên cứu về khu vực - để đạt được mục tiêu xây dựng hệ thống giám sát, giáo dục cộng đồng địa phương và các bên liên quan về cách sử dụng hệ thống, và đào tạo các kỹ thuật viên để duy trì hệ thống này trong tương lai.
Ông nói rằng dữ liệu được tạo ra sẽ thúc đẩy sự minh bạch và không cạnh tranh với các hoạt động của MRC hay diễn đàn Hợp tác Lan Thương-Mekong do Trung Quốc dẫn đầu và được khởi động từ năm 2016.
Eyler nói rằng Mekong Dam Monitor đã có "những cam kết hiệu quả" với MRC và đã liên hệ với chính phủ của tất cả 5 quốc gia trên sông Mekong cũng như Trung tâm Nguồn nước Lan Thương Mekong của Trung Quốc ở Bắc Kinh - được đưa vào hoạt động năm 2017 nhằm tăng cường trao đổi về chuyên môn, quản lý hạn hán và lũ lụt cũng như chia sẻ thông tin - để tham vấn.
Ông nói: "Những sự tham vấn này đã giúp cho đội ngũ của chúng tôi nhận được những phản hồi mang tính xây dựng." Tuy nhiên ông cho biết thêm rằng nhóm của ông chưa nhận được lời hồi đáp từ diễn đàn Hợp tác Lan Thương-Mekong.
Được hỗ trợ bởi khoản tài trợ từ Bộ Ngoại giao Mỹ cùng với nguồn ngân sách bổ sung từ Quỹ Chino Cienega và các nhà tài trợ cá nhân, ông Eyler cho biết Mekong Dam Monitor đặt mục tiêu trở thành "một nền tảng tinh gọn có thể dễ dàng chuyển giao cho khu vực tự chịu trách quản lý trong thời gian tới" - với ngân sách hoạt động 215.000 USD cho năm đầu tiên.
Ông nói: “Những bước tiến lớn hướng tới việc minh bạch dữ liệu và trách nhiệm giải trình ở thượng nguồn không cần phải tốn kém nhiều đôla"./.
