Mặc dù đời sống kinh tế đã có nhiều phát triển nhưng người Xa Phóở Lào Cai còn lưu giữ nhiều tập quán truyền thống riêng với nhiều nét văn hóamang đặc trưng của dân tộc mình. Ngoài Tết Nguyên đán, trong năm, người Xa Phócó hai lễ hội lớn là "Tết cơm mới" và "Lễ hội hoa chuối." Điều đáng nói làcả hai lễ hội này đều được tổ chức vào tháng 9 âm lịch với nguyện vọng "cầu mùamàng tốt tươi, gia súc, gia cầm phát triển, nhà nhà ấm no, hạnh phúc."
Độc đáo lễ hội hoa chuối
Đối với người Xa Phó, hoa chuối đỏ với sức vươn thẳng, đỏ tươi thể hiện cho tấmlòng ngay thẳng vươn tới gần thần linh, mong có được những điều tốt lành từ cácđấng tối cao ban tặng. Lễ hội hoa chuối được tổ chức cố định vào ngày 9/9 âmlịch hàng năm. Trước khi tổ chức hội hoa chuối, các gia đình tham dự mang lễ vậtđến góp cho gia đình chủ hội gồm gạo, gà, rượu, chim nướng, mắm cá ủ chua, muốiớt...
Sau khi các món ăn đã chế biến xong, chủ nhà bày tất cả lên một chiếc mâm đanbằng mây và đem đặt thành từng dãy theo thứ tự trên khu đất đầu làng để cúngthần linh phù hộ cho làng. Trước khi hành lễ, các gia đình thắp hương tại mâm lễcủa mình và khấn: “Nhờ có tổ tiên, trời đất phù hộ độ trì, giúp con cháu biếtlàm ra hạt gạo nuôi sống con người, hôm nay, làng tổ chức hội hoa chuối, giađình làm mâm cơm đặt giữa nơi đất thiêng đầu làng, mời tổ tiên, thần đất, thầnrừng, thần suối… về chứng kiến tấm lòng của gia chủ với thần linh và những ngườiđã khuất.”
Khi hương tàn, chủ hội vái lạy rồi xin phép hóa vàng và ra hiệu cho các gia đìnhhạ lễ. Các món ăn được chia làm 2 mâm, mâm dành riêng cho đàn ông, những ngườihọ hàng, khách mời là đàn ông và một số mâm dành cho phụ nữ và những người trẻ.
Khi đã ăn uống no say, chủ hội và một số nam thanh niên thực hiện nghi lễ trồngcây chuối trong khu vực hành lễ để bày tỏ sự mong muốn các vụ tiếp theo sẽ bộithu, no ấm hơn. Khi cây chuối trồng xong thì các loài hoa rừng được cắm xungquanh biểu thị cho sự đoàn kết gắn bó cả dân tộc xung quanh việc lớn chung củacộng đồng.
Khi đã chuẩn bị xong, từng đôi thanh niên nam, nữ thực hiện các nghi lễ múa cầumùa, diễn tả động tác cày, bừa, cấy, hái, gặt lúa, săn bắn… dâng cúng cơm mới vàcác đặc sản làm được trong năm. Trong ngày hội hoa chuối, người Xa Phó kiêngkhông cho ai mang bất cứ thứ gì ra khỏi nhà, khỏi làng. Trong ngày tổ chức hộihoa chuối, người Xa Phó chỉ tiếp nhận người đến dự cùng vui chứ không xuất ngoạilàm việc khác.
Tết đón hồn lúa mới
Nghi thức "đón hồn lúa mới" của người Xa Phó cũng mang bản sắc rất riêng. Ngàygia đình ăn tết cơm mới, toàn bộ thóc gạo cũ của gia đình đều được đem cất đi,nhà cửa dọn dẹp sạch sẽ với ý nghĩa để đón hồn lúa mới về đầy nhà, thay thế mùavụ cũ. Khi đó, gia đình sẽ cử những người phụ nữ xinh tươi, khỏe mạnh đi cắt lúamới, thường là người vợ và con gái của chủ nhà.
Người được "vinh dự" chọn đi cắt lúa sẽ dậy sớm hơn mọi khi, mặc bộ quần áo mớilặng lẽ đi ra ruộng, nương cắt lúa, họ kiêng để cho người khác biết và đặc biệtlà kiêng gặp người cùng làng trên đường đi. Nếu thấy ai thì họ thường phảitránh, bởi việc đi cắt lúa mới không chỉ đơn thuần là cắt lúa mang về nhà mà đâylà nghi thức đón hồn lúa về nhà, nên mọi công việc đều diễn ra một cách bí mật.Khi cắt lúa, người cắt phải quay mặt về hướng đông có ánh bình minh với ý nghĩacủa sự sinh sôi nảy nở mùa tiếp mùa. Đến sáng hôm sau, họ mới mang những cum lúamới xuống giã thành gạo, nấu cơm mới để cúng tổ tiên.
Lễ vật trong lễ cơm mới được bày thành hai mâm, một mâm cúng thần thổ công đượcđặt ở gần cửa chính ra vào và một mâm cúng trời đất được đặt ở ngoài sàn ngoàitrời. Trên mâm cúng tổ tiên, gia đình đặt một gói xôi, một gói cơm tẻ, một đĩathịt gà, một gói cát, một gói hoa chuối, một gói cà xanh. Rượu cúng được đựngtrong ống nứa và chén rót rượu bày tại mâm lễ cúng làm bằng ống nứa tươi.
Trong phần lễ cúng cơm mới không thể thiếu được hai cuộn chỉ dùng để buộc vàotay các thành viên trong gia đình với ý nghĩa cầu chúc sức khỏe, may mắn và gắnkết, cùng về ăn tết với gia đình. Nhưng bộ quần áo mới, cùng khăn, các đồ trangsức, vòng bạc có trong gia đình cũng được bày treo gần mâm lễ.
Trong bữa cơm ngày lễ, chủ nhà rót ba lần rượu, mọi người đều phải uống hết balần để làm “lý” rồi được tự do mời, chúc tụng nhau. Mọi người cầm tay nhau xòequanh bếp lửa rồi cùng nhau nâng chén rượu, cầu chúc cho gia đình những lời tốtđẹp nhất, chúc cho cây trồng, mùa vàng bội thu, gia đình có cuộc sống ấm no,hạnh phúc.
Đồng bào Xa Phó sống tập trung chủ yếu ở một số xã: Phú Nhuận, Gia Phú (huyệnBảo Thắng); Kim Sơn (huyện Bảo Yên), Nậm Sài (huyện Sa Pa); Hợp Thành (thành phốLào Cai) và xã Chiềng Ken (huyện Văn Bàn).
Theo ông Trần Hữu Sơn, Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Lào Cai,với những nét độc đáo rất riêng, các lễ hội của đồng bào Xa Phó Lào Cai đã gópthêm cho vườn hoa văn hóa của Lào Cai những màu sắc mới hấp dẫn khách du lịchqua mỗi mùa lễ hội./.
Độc đáo lễ hội hoa chuối
Đối với người Xa Phó, hoa chuối đỏ với sức vươn thẳng, đỏ tươi thể hiện cho tấmlòng ngay thẳng vươn tới gần thần linh, mong có được những điều tốt lành từ cácđấng tối cao ban tặng. Lễ hội hoa chuối được tổ chức cố định vào ngày 9/9 âmlịch hàng năm. Trước khi tổ chức hội hoa chuối, các gia đình tham dự mang lễ vậtđến góp cho gia đình chủ hội gồm gạo, gà, rượu, chim nướng, mắm cá ủ chua, muốiớt...
Sau khi các món ăn đã chế biến xong, chủ nhà bày tất cả lên một chiếc mâm đanbằng mây và đem đặt thành từng dãy theo thứ tự trên khu đất đầu làng để cúngthần linh phù hộ cho làng. Trước khi hành lễ, các gia đình thắp hương tại mâm lễcủa mình và khấn: “Nhờ có tổ tiên, trời đất phù hộ độ trì, giúp con cháu biếtlàm ra hạt gạo nuôi sống con người, hôm nay, làng tổ chức hội hoa chuối, giađình làm mâm cơm đặt giữa nơi đất thiêng đầu làng, mời tổ tiên, thần đất, thầnrừng, thần suối… về chứng kiến tấm lòng của gia chủ với thần linh và những ngườiđã khuất.”
Khi hương tàn, chủ hội vái lạy rồi xin phép hóa vàng và ra hiệu cho các gia đìnhhạ lễ. Các món ăn được chia làm 2 mâm, mâm dành riêng cho đàn ông, những ngườihọ hàng, khách mời là đàn ông và một số mâm dành cho phụ nữ và những người trẻ.
Khi đã ăn uống no say, chủ hội và một số nam thanh niên thực hiện nghi lễ trồngcây chuối trong khu vực hành lễ để bày tỏ sự mong muốn các vụ tiếp theo sẽ bộithu, no ấm hơn. Khi cây chuối trồng xong thì các loài hoa rừng được cắm xungquanh biểu thị cho sự đoàn kết gắn bó cả dân tộc xung quanh việc lớn chung củacộng đồng.
Khi đã chuẩn bị xong, từng đôi thanh niên nam, nữ thực hiện các nghi lễ múa cầumùa, diễn tả động tác cày, bừa, cấy, hái, gặt lúa, săn bắn… dâng cúng cơm mới vàcác đặc sản làm được trong năm. Trong ngày hội hoa chuối, người Xa Phó kiêngkhông cho ai mang bất cứ thứ gì ra khỏi nhà, khỏi làng. Trong ngày tổ chức hộihoa chuối, người Xa Phó chỉ tiếp nhận người đến dự cùng vui chứ không xuất ngoạilàm việc khác.
Tết đón hồn lúa mới
Nghi thức "đón hồn lúa mới" của người Xa Phó cũng mang bản sắc rất riêng. Ngàygia đình ăn tết cơm mới, toàn bộ thóc gạo cũ của gia đình đều được đem cất đi,nhà cửa dọn dẹp sạch sẽ với ý nghĩa để đón hồn lúa mới về đầy nhà, thay thế mùavụ cũ. Khi đó, gia đình sẽ cử những người phụ nữ xinh tươi, khỏe mạnh đi cắt lúamới, thường là người vợ và con gái của chủ nhà.
Người được "vinh dự" chọn đi cắt lúa sẽ dậy sớm hơn mọi khi, mặc bộ quần áo mớilặng lẽ đi ra ruộng, nương cắt lúa, họ kiêng để cho người khác biết và đặc biệtlà kiêng gặp người cùng làng trên đường đi. Nếu thấy ai thì họ thường phảitránh, bởi việc đi cắt lúa mới không chỉ đơn thuần là cắt lúa mang về nhà mà đâylà nghi thức đón hồn lúa về nhà, nên mọi công việc đều diễn ra một cách bí mật.Khi cắt lúa, người cắt phải quay mặt về hướng đông có ánh bình minh với ý nghĩacủa sự sinh sôi nảy nở mùa tiếp mùa. Đến sáng hôm sau, họ mới mang những cum lúamới xuống giã thành gạo, nấu cơm mới để cúng tổ tiên.
Lễ vật trong lễ cơm mới được bày thành hai mâm, một mâm cúng thần thổ công đượcđặt ở gần cửa chính ra vào và một mâm cúng trời đất được đặt ở ngoài sàn ngoàitrời. Trên mâm cúng tổ tiên, gia đình đặt một gói xôi, một gói cơm tẻ, một đĩathịt gà, một gói cát, một gói hoa chuối, một gói cà xanh. Rượu cúng được đựngtrong ống nứa và chén rót rượu bày tại mâm lễ cúng làm bằng ống nứa tươi.
Trong phần lễ cúng cơm mới không thể thiếu được hai cuộn chỉ dùng để buộc vàotay các thành viên trong gia đình với ý nghĩa cầu chúc sức khỏe, may mắn và gắnkết, cùng về ăn tết với gia đình. Nhưng bộ quần áo mới, cùng khăn, các đồ trangsức, vòng bạc có trong gia đình cũng được bày treo gần mâm lễ.
Trong bữa cơm ngày lễ, chủ nhà rót ba lần rượu, mọi người đều phải uống hết balần để làm “lý” rồi được tự do mời, chúc tụng nhau. Mọi người cầm tay nhau xòequanh bếp lửa rồi cùng nhau nâng chén rượu, cầu chúc cho gia đình những lời tốtđẹp nhất, chúc cho cây trồng, mùa vàng bội thu, gia đình có cuộc sống ấm no,hạnh phúc.
Đồng bào Xa Phó sống tập trung chủ yếu ở một số xã: Phú Nhuận, Gia Phú (huyệnBảo Thắng); Kim Sơn (huyện Bảo Yên), Nậm Sài (huyện Sa Pa); Hợp Thành (thành phốLào Cai) và xã Chiềng Ken (huyện Văn Bàn).
Theo ông Trần Hữu Sơn, Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Lào Cai,với những nét độc đáo rất riêng, các lễ hội của đồng bào Xa Phó Lào Cai đã gópthêm cho vườn hoa văn hóa của Lào Cai những màu sắc mới hấp dẫn khách du lịchqua mỗi mùa lễ hội./.
Hương Thu (TTXVN)
