Ngày 15/11 tới đây, Tổng Lãnh sự quán Nhật Bản, Trung tâm Nghiên cứu Nhật Bản Trường Đại học Khoa học Xãhội và Nhân Văn Thành phố Hồ Chí Minh và báo "Tuổi trẻ" sẽcông bố kết quả cuộc thi thơ haiku Việt - Nhật lần 2, 2009.
Tuy nhiên, nếu nhìnlại hành trình của thơ haiku Việt, từ sự tiếp xúc đến tiếp biến và phát triển, quảthật có rất nhiều vấn đề để nhìn lại.
Những dấu ấn đầu tiên
Ở Việt Nam người đầu tiên dịch thơ haiku (bài cú) Nhật ra tiếng Việt và xuấtbản, có lẽ là Nguyễn Tường Minh ở Thành phố Hồ Chí Minh, với hai tuyển tập "Hòa ca" (Sông Thao,1971) và "Luyến ca" (Sông Thao, 1972).
Tuy nhiên, do ý định “làm chơi”, lại là mộtthể loại còn mới mẻ, nên hai tuyển tập này đã không tạo ra được nhiều tiếng vangthời bấy giờ.
Khoảng gần 15 năm sau, qua sự giới thiệu nhiệt tình của nhà thơ Chế Lan Viên(1920-1989), Nhật Chiêu đã công bố được những chùm thơ haiku dịch trên báo vàtạp chí chuyên ngành, từ khoảng 1985.
Chính nhà thơ Chế Lan Viên, qua các bàiviết đây đó, và ngay cả trong chùm thơ "Từ thế chi ca" (Bài ca từ biệt cõi đời),cũng đã cho độc giả thấy cách viết theo thể haiku, ví dụ: “Anh chỉ còn một nhúmxương tro trong bình/Em đừng khóc/Ngoài vườn hoa cỏ mọc”.
Đến nay nhìn lại,dù muộn hơn, nhưng vẫn có thể nói người đầu tiên đưa âm hưởng haiku vào Việt Namcó hệ thống và liên tục là nhà nghiên cứu - nhà văn Nhật Chiêu.
Nhật Chiêu đã có 5-6 đầu sách về văn học Nhật Bản, ví dụ "Basho và thơ haiku"(1994), "Thơ ca Nhật Bản" (1998), "3.000 thế giới thơm" (2007)... mà trong đó thơhaiku giữ địa vị khá quan trọng. Nhiều độc giả đã xem "3.000 thế giới thơm" là một“cẩm nang” về thơ haiku.
Thơ haiku kiểu Việt Nam
Đến nay, thật khó để nói rằng có bao nhiêu bài thơ haiku Việt đã được làm ra,lướt qua các website, blog... thì cũng đủ biết là khá nhiều.
Riêng những tập thơđã xuất bản từ năm 2000 đến nay, có thể kể "Chuồn chuồn nghiêng cánh" của ThiênBảo, "Bài ca đom đóm" của Trần Nguyên Thạch, "Cúc rộ mùa hoa" của Đông Tùng,"Tươimãi với thời gian" của Lưu Đức Trung, "Mắt lá" của Huyền Tri và một vài tuyển tậpchung khác.
Đặc điểm đầu tiên là thơ haiku Việt đi ra từ môi trường đại học ở Thànhphố Hồ Chí Minh - nghĩalà theo lối hàn lâm, nơi giảng viên và các sinh viên cùng nghiên cứu thể loạinày.
Sau đó, từ các cảm hứng nhận được, sinh viên mới thực hành những bài haikucho riêng mình; sau đó nữa thì các tác giả, các nhóm, rồi câu lạc bộ thơ haiku ra đời.
Đặc điểm thứ hai là các bài thơ haiku Việt vẫn còn chịu nhiều ảnh hưởng bởi câucú, nhạc điệu, cách dùng từ... trong các bản dịch của Nhật Chiêu.
Trong tiếngNhật, thơ haiku luôn yêu cầu phải có “quý ngữ” (kigo) về mùa; riêng thơ haikuViệt thì không nhất thiết, vì Việt Nam không phải là “siêu thị thời tiết” nhưNhật, nhiều tác giả lại sống ở Thành phố Hồ Chí Minh, yếu tố mùa phải mờ nhạt là đương nhiên.
“Do bản chất ngôn ngữ quá khác nhau, trong khi tiếng Nhật chỉ có 5 nguyên âmkhông biến hóa, không có dấu giọng, thì tiếng Việt lại nổi tiếng về nhạc tính,sự du dương... Thơ haiku Nhật có vẻ nghèo nhạc điệu, không dùng hình dung từ,hiếm khi dùng tính từ...; thơ Việt thì gần như ngược lại, không có tính từ mớilạ. Chính vì vậy, khi dịch, làm thơ haiku trong tiếng Việt, có sự khác nhau làtất yếu” - Nhật Chiêu nhận xét.
Ông Nhật Chiêu nói thêm: “Tứ thơ haiku Việt thường chưa sắc, mạnh và sâu, có lẽdo thói quen trau chuốt ngôn ngữ thái quá, mà chưa quen về cách tạo dựng tứ.Chưa chú ý đầy đủ đến những sự vật thô mộc, những sinh linh nhỏ bé như chuột,ruồi, muỗi, châu chấu, chuồn chuồn... mà tinh thần thơ haiku vốn thân thuộc”.
Vẫn sống khỏe dù thơ Việt… không bán được
Ngày 24/6/2007, câu lạc bộ thơ haiku Việt Nam đầu tiên được thành lập tạiThành phố Hồ Chí Minh, do giáo sưLưu Đức Trung làm chủ nhiệm, với khoảng 30 thành viên tham dự.
Cuộc thi thơhaiku Việt - Nhật lần 1, năm 2007, sau 45 ngày phát động đã có khoảng 400 tácgiả gửi khoảng 4.000 bài thơ đến tham dự. Cuộc thi lần thứ 2 năm nay, do thể lệthay đổi theo hướng hạn chế số lượng bài dự thi, nhưng ban tổ chức cũng đã nhận hơn 900bài.
Nếu so với thơ lục bát hay các thể loại thơ có tính truyền thống ở Việt Nam,những con số này nghe còn quá khiêm tốn. Nhưng nếu so với các thể loại hay chủnghĩa đã và đang du nhập vào Việt Nam như sonnet, siêu thực, thơ ngôn ngữ, tânhình thức, hậu hiện đại... thì những con số này cũng là nhiều, và đáng để quantâm.
Thơ haiku vốn chỉ có 3 câu rất ngắn, ví như: “Hoa mai trên cành/làn gió Xuânnhẹ/buông mình thong dong” (Huyền Tri), có vẻ cũng dễ gần với độc giả, nhữngngười chơi thư pháp chữ Việt. Chính thế mà giữa lúc thơ đang gần như không bánđược, thì haiku Việt vẫn có độc giả của riêng mình, mỗi ngày một nhiều hơn.
Sắptới đây, sẽ có thêm hai tập haiku của tác giả Hà Thiên Sơn và Đông Tùng đượcxuất bản./.
Tuy nhiên, nếu nhìnlại hành trình của thơ haiku Việt, từ sự tiếp xúc đến tiếp biến và phát triển, quảthật có rất nhiều vấn đề để nhìn lại.
Những dấu ấn đầu tiên
Ở Việt Nam người đầu tiên dịch thơ haiku (bài cú) Nhật ra tiếng Việt và xuấtbản, có lẽ là Nguyễn Tường Minh ở Thành phố Hồ Chí Minh, với hai tuyển tập "Hòa ca" (Sông Thao,1971) và "Luyến ca" (Sông Thao, 1972).
Tuy nhiên, do ý định “làm chơi”, lại là mộtthể loại còn mới mẻ, nên hai tuyển tập này đã không tạo ra được nhiều tiếng vangthời bấy giờ.
Khoảng gần 15 năm sau, qua sự giới thiệu nhiệt tình của nhà thơ Chế Lan Viên(1920-1989), Nhật Chiêu đã công bố được những chùm thơ haiku dịch trên báo vàtạp chí chuyên ngành, từ khoảng 1985.
Chính nhà thơ Chế Lan Viên, qua các bàiviết đây đó, và ngay cả trong chùm thơ "Từ thế chi ca" (Bài ca từ biệt cõi đời),cũng đã cho độc giả thấy cách viết theo thể haiku, ví dụ: “Anh chỉ còn một nhúmxương tro trong bình/Em đừng khóc/Ngoài vườn hoa cỏ mọc”.
Đến nay nhìn lại,dù muộn hơn, nhưng vẫn có thể nói người đầu tiên đưa âm hưởng haiku vào Việt Namcó hệ thống và liên tục là nhà nghiên cứu - nhà văn Nhật Chiêu.
Nhật Chiêu đã có 5-6 đầu sách về văn học Nhật Bản, ví dụ "Basho và thơ haiku"(1994), "Thơ ca Nhật Bản" (1998), "3.000 thế giới thơm" (2007)... mà trong đó thơhaiku giữ địa vị khá quan trọng. Nhiều độc giả đã xem "3.000 thế giới thơm" là một“cẩm nang” về thơ haiku.
Thơ haiku kiểu Việt Nam
Đến nay, thật khó để nói rằng có bao nhiêu bài thơ haiku Việt đã được làm ra,lướt qua các website, blog... thì cũng đủ biết là khá nhiều.
Riêng những tập thơđã xuất bản từ năm 2000 đến nay, có thể kể "Chuồn chuồn nghiêng cánh" của ThiênBảo, "Bài ca đom đóm" của Trần Nguyên Thạch, "Cúc rộ mùa hoa" của Đông Tùng,"Tươimãi với thời gian" của Lưu Đức Trung, "Mắt lá" của Huyền Tri và một vài tuyển tậpchung khác.
Đặc điểm đầu tiên là thơ haiku Việt đi ra từ môi trường đại học ở Thànhphố Hồ Chí Minh - nghĩalà theo lối hàn lâm, nơi giảng viên và các sinh viên cùng nghiên cứu thể loạinày.
Sau đó, từ các cảm hứng nhận được, sinh viên mới thực hành những bài haikucho riêng mình; sau đó nữa thì các tác giả, các nhóm, rồi câu lạc bộ thơ haiku ra đời.
Đặc điểm thứ hai là các bài thơ haiku Việt vẫn còn chịu nhiều ảnh hưởng bởi câucú, nhạc điệu, cách dùng từ... trong các bản dịch của Nhật Chiêu.
Trong tiếngNhật, thơ haiku luôn yêu cầu phải có “quý ngữ” (kigo) về mùa; riêng thơ haikuViệt thì không nhất thiết, vì Việt Nam không phải là “siêu thị thời tiết” nhưNhật, nhiều tác giả lại sống ở Thành phố Hồ Chí Minh, yếu tố mùa phải mờ nhạt là đương nhiên.
“Do bản chất ngôn ngữ quá khác nhau, trong khi tiếng Nhật chỉ có 5 nguyên âmkhông biến hóa, không có dấu giọng, thì tiếng Việt lại nổi tiếng về nhạc tính,sự du dương... Thơ haiku Nhật có vẻ nghèo nhạc điệu, không dùng hình dung từ,hiếm khi dùng tính từ...; thơ Việt thì gần như ngược lại, không có tính từ mớilạ. Chính vì vậy, khi dịch, làm thơ haiku trong tiếng Việt, có sự khác nhau làtất yếu” - Nhật Chiêu nhận xét.
Ông Nhật Chiêu nói thêm: “Tứ thơ haiku Việt thường chưa sắc, mạnh và sâu, có lẽdo thói quen trau chuốt ngôn ngữ thái quá, mà chưa quen về cách tạo dựng tứ.Chưa chú ý đầy đủ đến những sự vật thô mộc, những sinh linh nhỏ bé như chuột,ruồi, muỗi, châu chấu, chuồn chuồn... mà tinh thần thơ haiku vốn thân thuộc”.
Vẫn sống khỏe dù thơ Việt… không bán được
Ngày 24/6/2007, câu lạc bộ thơ haiku Việt Nam đầu tiên được thành lập tạiThành phố Hồ Chí Minh, do giáo sưLưu Đức Trung làm chủ nhiệm, với khoảng 30 thành viên tham dự.
Cuộc thi thơhaiku Việt - Nhật lần 1, năm 2007, sau 45 ngày phát động đã có khoảng 400 tácgiả gửi khoảng 4.000 bài thơ đến tham dự. Cuộc thi lần thứ 2 năm nay, do thể lệthay đổi theo hướng hạn chế số lượng bài dự thi, nhưng ban tổ chức cũng đã nhận hơn 900bài.
Nếu so với thơ lục bát hay các thể loại thơ có tính truyền thống ở Việt Nam,những con số này nghe còn quá khiêm tốn. Nhưng nếu so với các thể loại hay chủnghĩa đã và đang du nhập vào Việt Nam như sonnet, siêu thực, thơ ngôn ngữ, tânhình thức, hậu hiện đại... thì những con số này cũng là nhiều, và đáng để quantâm.
Thơ haiku vốn chỉ có 3 câu rất ngắn, ví như: “Hoa mai trên cành/làn gió Xuânnhẹ/buông mình thong dong” (Huyền Tri), có vẻ cũng dễ gần với độc giả, nhữngngười chơi thư pháp chữ Việt. Chính thế mà giữa lúc thơ đang gần như không bánđược, thì haiku Việt vẫn có độc giả của riêng mình, mỗi ngày một nhiều hơn.
Sắptới đây, sẽ có thêm hai tập haiku của tác giả Hà Thiên Sơn và Đông Tùng đượcxuất bản./.
(TT&VH/Vietnam+)
