Nằm bên dòng sông Đuống, làng Trường Lâm (phường Việt Hưng, quận Long Biên) có quá trình hình thành và phát triển gắn liền với lịch sử Thăng Long-Hà Nội. Người dân ở làng này luôn gìn giữ, bảo tồn và trao truyền điệu múa cổ rắn lột độc đáo.
Theo Sở Văn hóa-Thể thao Hà Nội, Lễ hội làng Trường Lâm và nghi thức múa rắn lột có từ khoảng thế kỷ 15, gắn liền với di tích lịch sử đình Trường Lâm, địa danh thờ 3 vị Thành hoàng làng là Thánh Linh Lang Đại vương - Thượng đẳng phúc thần; công chúa Đào Hoa (còn gọi là Thiên tiên Đào Anh phu nhân) - Thượng đẳng thần; công chúa Phù Nương - Trung đẳng thần.
Truyền thuyết kể rằng Hoàng Lang - con trai vua Lý Thánh Tông và vị cung phi thứ chín tên Hạo Nương, có công dẹp giặc Tống, được vua cha nhường ngôi nhưng không nhận. Ngài tâu rằng mình vốn là con Vua Long Vương, vâng mệnh trời xuống giúp dân giúp nước, xong việc xin trở về Thủy quốc.
Ngài xin Vua được cho thờ ở nơi sinh và cho lấy lá cờ lệnh tung lên trời đến đâu thì được thờ ở đó. Vua ưng thuận. Ngài bước lên phiến đá hóa bạch xà dài trăm trượng bò xuống hồ Tây vào mồng 10 tháng Hai năm Đinh Tỵ (1077).
Người dân làng Trường Lâm sáng tạo nên điệu múa rắn lột, tái hiện cảnh bạch xà là hiện thân của Linh Lang Đại Vương ba lần lột xác để hóa thánh, nhằm biểu thị tấm lòng thành kính và ghi nhớ công ơn của các bậc thánh thần và tổ tiên của làng.
Sau các nghi thức rước nước, tế nam quan là tới nghi thức múa rắn lột. Khoảng 7 đến 9 nam thanh niên chưa vợ được làng chọn ra trình diễn, mỗi người đảm nhận một khúc của con rắn.
Đạo cụ minh họa đầu và đuôi rắn làm bằng mã. Đầu rắn do người đứng đầu đội, đuôi rắn do người ở cuối đeo vào lưng.
Các nam thanh niên trẻ trung, tuấn tú trong trang phục màu trắng, đeo thắt lưng vải màu vàng, bám vào nhau, di chuyển theo dáng khom người để tạo thành hình con rắn hoàn chỉnh.
[Những trò chơi lễ hội Xuân không thể bỏ qua ở đồng bằng Bắc Bộ]
Màn múa không thể thiếu người cầm trống khẩu vừa gõ vừa xướng khúc đồng dao: “Bạch xà đại tướng/Mình dài muôn trượng/Đi khắp bốn phương/Hộ quốc an dân/Khang dân vật thịnh/Trở về làng ta/Là Trường Lâm sở/Mở hội xướng ca/Đình trung vui vẻ/Chúc già mạnh khỏe/Trẻ được bình an/Con cháu thảo hiền/Nhân dân thờ phụng/Má nha má nhạc/Đánh giá toàn thiên/Nghe lệnh trên truyền/Ta đi nơi khác."
Người cầm trống khẩu chỉ huy rắn trườn, bò, lộn, thể hiện quá trình lột xác. Mỗi một động tác thể hiện sự chuyển mình của rắn, bắt đầu từ yếu ớt đến khi lột xác khỏe mạnh, với ý nghĩa phản ánh câu chuyện của nhân dân ta thời xưa, bị đàn áp rồi vùng dậy với sức sống mãnh liệt.
Sau ba lần lột xác, tương đương với khoảng thời gian một tuần hương, ba tuần rượu, rắn trườn vào bên trong hậu cung của đình và biến mất. Kết thúc màn trình diễn, phần đầu và đuôi rắn được làm lễ “phần hoàng” (hóa vàng).
Tại Lễ hội đình Trường Lâm Xuân Quý Mão 2023, màn múa rắn lột lại được tái hiện, thu hút sự chú ý của đông đảo người dân và du khách.
Theo tiến sỹ Phạm Thị Lan Anh, Trưởng phòng Quản lý di sản (Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội), trong 269 nơi thờ Linh Lang Đại Vương, chỉ duy nhất đình Trường Lâm có điệu múa lột rắn. Điệu múa vừa thể hiện sự tích Linh Lang Đại Vương, vừa thể hiện mong muốn tiêu thoát nước, trị thủy của người dân.
Sau màn trống hội, múa rồng, lột rắn, nhân dân địa phương được tham gia nhiều hoạt động lễ hội khác như: rước nước, rước văn, tế thánh, đá cầu, bóng chuyền hơi…
Cũng trong ngày khai hội, Ủy ban Nhân dân quận Long Biên đã khánh thành dự án tu bổ Di tích đình Trường Lâm. Các hạng mục chính được tu bổ, tôn tạo gồm: tường đại đình, tả vu, hữu vu, tả môn, hữu môn, tường rào, thủy đình và khu phụ trợ; tôn tạo cổng rước kiệu, sân, đường dạo...
Lễ hội đình Trường Lâm được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản Văn hóa Phi vật thể Quốc gia năm 2018. Cứ mỗi dịp lễ hội, người dân lại tề tựu dự hội làng và thưởng thức điệu múa rắn lột - di sản văn hóa được gìn giữ, trao tuyền và tiếp nối giữa các thế hệ người dân nơi đây./.