"Đường vô Xứ Nghệ quanh quanh/Non xanh nước biếc như tranh họa đồ."Câu ca đó từng "ngân nga" trong tâm trí khách lữ hành trên con đường xuyên miềnTrung một thời giờ nay đã trở thành hoài niệm, bởi từ nhiều năm nay phong tràokhai thác tài nguyên khoáng sản "trăm hoa đua nở," đã và đang làm biến dạng bứctranh thơ mộng này.
Tiềm năng song hành "tai họa"
Theo báo cáo của Ủy ban Khoa học-Công nghệ và Môi trường Quốc hội, trên địa bàntỉnh Nghệ An hiện có 113 vùng mỏ khoáng sản với trữ lượng lớn, 171 điểm quặng vàđá vôi, trong đó có một số kim loại quý như vàng, thiếc, sắt.
Đặc biệt, cácloại đá quý như hồng ngọc, bích ngọc từng "vang bóng một thời của đế chế đáđỏ" những năm 90 của thế kỷ trước, gắn với những trận chiến đẫm máu của cácbăng, nhóm tranh giành nhau khai thác trên vùng đồi sỏi đá tiếp giáp giữa haihuyện Quỳ Hợp và Quỳ Châu, mà đến bây giờ người dân địa phương mỗi khi nhớ lạivẫn sởn da gà.
Hiện tại vấn đề nổi cộm đang làm đau đầu các nhà quản lý ở Nghệ An là tìnhtrạng khai thác vàng có giấy phép và không có giấy phép ngày một lan tràn ở khuvực miền Tây của tỉnh, cả dưới lòng sông Lam đến núi đồi, nương ruộng thuộc địabàn các huyện Tương Dương, Quế Phong, Quỳ Châu, Quỳ Hợp.
Cụ thể như tại TươngDương có đến 15 doanh nghiệp hoạt động khai thác khoáng sản, trong đó 11 doanhnghiệp khai thác 14 điểm mỏ vàng. Đó là chưa kể hàng trăm đối tượng ngoại tỉnh"kề vai sát cánh" cùng một số người dân địa phương đang ngày đêm "móc ruột" lòngsông Lam "biết khi mô cho cạn" tìm vàng sa khoáng, làm cho nhiều khúc sông ngầuđục, ngổn ngang sỏi đá, gây sạt lở các công trình giao thông và thủy lợi nơinày.
Còn trên địa bàn huyện Quỳ Hợp quy tụ tới 1.000 lao động ngày đêm "khoét núi ngủhầm" khai thác trên 50 điểm khoáng sản theo kiểu hầm lò, chủ yếu là quặng thiếc,đã và đang gây bức bối về môi trường và sinh kế của người dân địa phương.
Khôngít diện tích ruộng bậc thang của người dân các xã Suối Bắc, Châu Thành, ChâuTiến, Châu Lý, Bắc Sơn, Nam Sơn biến thành "chiến trường khai thác quặng," saukhi họ được doanh nghiệp đền bù cho hộ ít thì vài triệu đồng, hộ nhiều nhất 20-30 triệu đồng; số ruộng nước ít ỏi của bà con cũng bị mất dần do bùn thải khaithác khoáng sản xả xuống.
Để tồn tại, nhiềulao động ở đây buộc phải phá rừng làm rẫy hoặc đầu quân làm "quặng tặc," số hộnghèo hoặc tái nghèo ở những xã này đang trên đà gia tăng. Riêng ở xã ChâuThành, tỷ lệ hộ nghèo từ 40% hiện tăng lên 51%.
Cũng do khai thác khoáng sản theo kiểu hầm lò cộng với nổ mìn, tuyển quặng bằngcách dùng vòi nước bắn tỉa nên nguy cơ sập hầm, tai nạn lao động luôn rình rậpđối với người lao động.
Gần đây nhất là vụ sập hầm khai thác vàng xảy ra trưa17/7 ở bản Vong Môn, xã Nga My, huyện Tương Dương làm chết tại chỗ 3 người, bịthương 7 người. Những người bị nạn là người dân địa phương và một số từ huyệnThanh Chương đến.
Tất cả những người bị nạn đều đang khai thác vàng trái phép,bất chấp cảnh báo trước đó của chính quyền địa phương.
Ngoài các loại khoáng sản vàng, thiếc, sắt, mangan, titan, bôxít..., Nghệ Ancòn có trữ lượng cực lớn về đá xây dựng, trong đó đáng kể là đá trắng Quỳ Hợp,đá bazan, đá đen và đặc biệt là nguồn đá vôi có trữ lượng lên tới 1 tỷ m3.
Songdo việc cấp giấy phép khai thác ồ ạt, cộng với công tác quản lý lỏng lẻo nênviệc khai thác đã trở thành "đại họa" tại địa phương. Ngoài những dãy núi, đồibị đập phá nham nhở, sông suối trở thành nơi chất chứa các loại rác thải, nhữngvụ đá lăn, núi lở gây chết người thường xuyên xảy ra.
Đơn cử như vụ sập vỉa đátại mỏ Lèn Cờ ngày 1/4/2011 ở xã Nam Thành, huyện Yên Thành đè chết 18 người,làm 6 người bị thương, là minh chứng về sự khai thác khoáng sản bất chấp quytrình kỹ thuật của các doanhnghiệp ở địa phương.
Lập lại trật tự kỷ cương còn nan giải
Theo đánh giá của Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Quốc hội, việc cấpphép khai thác khoáng sản được Chính phủ phân cấp cho địa phương là một chủtrương đúng.
Tuy nhiên, do không tiến hành kiểm tra, giám sát thường xuyên nên đã tạocho một số tỉnh, thành phố cấp phép thiếu nghiêm ngặt, thậm chí trái quy địnhcủa pháp luật, chồng chéo lên quy hoạch của Trung ương.
Chỉ kiểm tra 15 doanhnghiệp khai thác khoáng sản trên địa bàn tỉnh Nghệ An thì cả 15 doanh nghiệp đềukhông có đủ điều kiện pháp lý, trong đó có 11 doanh nghiệp vi phạm các quy địnhvề đất đai.
Có tới hơn 100 điểm mỏ của 103 doanh nghiệp không hề thực hiện kýquỹ phục hồi môi trường, nhưng tỉnh vẫn cho tiến hành khai thác... Từ năm 2003đến nay, Sở Tài nguyên và Môi trường tỉnh đã kiến nghị phải thu hồi 69 giấy phépkhai thác khoáng sản, song vẫn còn 41 điểm mỏ hoạt động.
Tỉnh Nghệ An cũng đã có những động thái nhằm lập lại trật tự kỷ cương trong khaithác khoáng sản. Cụ thể là ngày 25/7/2011, Chủ tịch Ủy ban nhân dân tỉnh Hồ Đức Phớc đã kýQuyết định 2636 thành lập hai đoàn công tác liên ngành kiểm tra hoạt động khaithác khoáng sản trên địa bàn.
Sau hơn một năm tiến hành kiểm tra, hai đoàn côngtác đã phát hiện và kiến nghị khắc phục 538 trường hợp vi phạm, sai sót trongquá trình cấp phép.
Đồng thời yêu cầu chấn chỉnh lại hoạt động của 25 điểm mỏnguy cơ mất an toàn lao động cao; phát hiện 222 vụ vi phạm, xử lý hành chính 209vụ, chuyển cơ quan điều tra khởi tố 2 vụ, xử phạt và tịch thu tang vật nộp khobạc nhà nước trên 15 tỷ đồng. Mặt khác, lực lượng Công an làm nòng cốt đã truyquét 1.600 trường hợp khai thác khoáng sản trái phép, bước đầu lập lại trật tựkhai thác khoáng sản tại 40 xã.
Song Ủy ban nhân dân tỉnh cũng thừa nhận việc quản lý hoạt động khoáng sản trên địa bàn vẫncòn nhiều thiếu sót, nhất là công tác đấu tranh, xử lý vi phạm chưa đáp ứng đượcyêu cầu thực tế. Do đó, Ủy ban nhân dân tỉnh sẽ quyết định nhập hai đoàn công tác thành mộtđoàn nhằm phối hợp với các huyện chặt chẽ hơn nữa trong việc kiểm tra, xử lýnhững điểm nóng về khai thác và chế biến khoáng sản, cũng như chịu trách nhiệmkiểm tra, giám sát thường xuyên công tác này để tham mưu cho tỉnh xử lý nghiêmnhững trường hợp vi phạm.
Nhưng với 327 doanh nghiệp khai thác khoáng sản, chưakể nạn "khoáng tặc" vẫn hoành hành dữ dội ở các vùng xa xôi hẻo lánh, việc lậplại trật tự kỷ cương trong hoạt động khai thác, chế biến tại "vương quốc khoángsản" không thể là công việc một sớm một chiều./.
Văn Hào-Văn Nhật (TTXVN)