[Công nhận hát xoan là di sản văn hóa phi vật thể]
Quan trọngbây giờ là hành động để gìn giữ và phát huy giá trị quý báu của loạihình nghệ thuật độc đáo này cho muôn đời sau. Việc có thể khẳng địnhngay là Xoan chỉ trường tồn, được lưu giữ và phát huy bản sắc khiđược ngân vang.
Để Xoan trường tồn với thời gian
Để phát huy giá trị quý báu của hát Xoan, ông Phạm Bá Khiêm - Phó Giámđốc Sở Văn hóa-Thể thao và Du lịch tỉnh Phú Thọ cho biết sở đã có một chương trìnhhành động để bảo tồn và phát huy các giá trị của hát Xoan gồm công tácđiền dã và bổ sung tư liệu.
Những điệu Xoan cổ hiện chỉ còn được lưu giữở bốn phường Xoan gốc là thôn An Thái, xã Phượng Lâu và thôn Thét, thônPhù Ðức, thôn Kim Ðái, xã Kim Ðức, thành phố Việt Trì.
Qua khảo sát cho thấy,tỉnh Phú Thọ có 120 người hát và biết hát Xoan, trong đó có 69 nghệnhân, 31 người có độ tuổi từ 80-104 và chỉ có tám người có khả năngtruyền dạy. Sở cũng đã sản xuất 2 chương trình đĩa CD và VCD giới thiệuhát Xoan Phú Thọ; sưu tầm, xuất bản 1 bộ tư liệu về hát Xoan Phú Thọ; đãphối hợp với các cơ quan tuyên truyền để quảng bá hát Xoan và sẽ truyềndạy hát Xoan trên sóng Đài Phát thanh-Truyền hình tỉnh Phú Thọ trong thời gian tới. Một thực tếđể Xoan không bị mất là phải đưa hát Xoan vào trường học ngay từ lúcnày...
Còn theo ông Nguyễn Anh Tuấn - Giám đốc Bảo tàng HùngVương thì để lưu giữ và phát huy giá trị của hát Xoan, cần thiết phảibảo tồn những tư liệu đã có, tiến tới lễ hội hóa hát Xoan và phổ cập hátXoan.
Cần khuyến khích và duy trì các phường Xoan gốc, nhất là tục hátgiữ cửa đình. Tổ chức cho các nghệ nhân truyền dạy cho thanh thiếu niênđịa phương, đồng thời tạo điều kiện để các đoàn nghệ thuật trong vàngoài tỉnh, anh chị em nghệ sỹ xây dựng các tác phẩm, chương trình dựatrên chất liệu, đề tài của hát Xoan và tăng cường tuyên truyền, quảng bávề di sản hát Xoan Phú Thọ.
Ông Nguyễn Khắc Xương - người đã nhiều nămnghiên cứu về hát Xoan nhớ lại: “Thời tóc còn đen, chân còn khoẻ, vớichiếc xe đạp tòng tọc, tôi đi tìm Xoan. Đến những làng đồi, đến từngmiếu nhỏ, đình to, về với làng Xoan gốc và được gặp các cụ Trùm, các cụnghệ nhân, những đào và kép trẻ trung một thời họp thành phường, lếchthếch trên những nẻo đường đất Tổ, tiếng hát trên môi và hồn câu hát ấp ủtrong lòng. Giờ đây các cụ không còn, một thế hệ đã qua đi… Các cụ đãsống cực khổ trên mảnh đất này, đắp chăn sui, bữa ăn sắn nhiều hơn cơm,vậy mà chính các cụ đã là người bảo tồn được vốn quý của dân tộc, tàisản quý giá của đất Tổ, là bản sắc văn hóa của cả dân tộc.”
Trongcăn nhà khanh trang, sạch sẽ, bà Nguyễn Thị Lịch, Trùm phường Xoan AnThái, thành phố Việt Trì sôi nổi kể cho chúng tôi nghe những câu chuyệnvề Xoan, phường Xoan. Là một nghệ nhân hát Xoan, bà Lịch là người cónhiều công lao trong quảng bá hát Xoan.
Từ truyền dạy ở các lớp học hát,đi hội diễn, biểu diễn trong các dịp lễ hội đến việc tự mở lớp Xoan tạinhà và viết lời mới trong các kỳ hội diễn. Trong bà luôn ngầm chảy mộttình yêu Xoan đằm thắm, dù câu Xoan có lúc thăng lúc trầm.
Bà Lịch chobiết, những năm trước bà đã lập ra một lớp đào tạo hát Xoan nhằm duy trìloại hình nghệ thuật truyền thống này. Lớp học thành lập được gần chụcnăm nên đã có hàng trăm cháu biết hát, biết phách... "Tôi chỉ hy vọngnhững đứa trẻ này sẽ là mầm non xanh lớn lên cùng với câu Xoan để Xoancó thể trường tồn với thời gian" bà Lịch chia sẻ.
Hát Xoan đã vào trường học
Có thể nói đây như một thách thức đầu tiên khi lưu giữ và phát huygiá trị của hát Xoan. Bởi nhớ được lời Xoan cổ đã khó, hát và biểu diễnthuần thục Xoan còn khó gấp nhiều lần, nhất là với học sinh. Xoan cổ khótừ lời hát, ngữ điệu đến nghĩa.
Ngay như bà Lịch nhiều khi còn lúngtúng với những làn điệu thuộc về căn cốt của Xoan, nhất là chú giảinghĩa lời hát. Chưa hình dung được căn cốt của Xoan sẽ truyền dạy tronghọc sinh như thế nào, nhưng khi việc đi học hát Xoan được triển khai,hàng trăm giáo viên đã được cử đi học do các nghệ nhân nổi tiếng như ôngLê Xuân Ngũ, bà Nguyễn Thị Lịch… truyền dạy.
Cô giáo NguyễnMinh Thịnh - Phó hiệu trưởng Trường trung học Thọ Sơn, Việt Trì chobiết: "Việc đưa hát Xoan vào trường học nhằm giúp các em hiểu được giátrị của hát Xoan và trách nhiệm giữ gìn di sản này. Từ đó giáo dục cácem thêm yêu quý, giữ gìn di sản của cha ông để lại... Thực tế, lời củahát Xoan rất khó, nhưng qua những buổi học, chúng tôi nhận thấy các emrất thích thú, lắng nghe. Nhiều em tỏ ra có năng khiếu hát Xoan khi bắtnhịp, lấy hơi và hát đúng những điệu Xoan cổ."
Cô Thịnh cho biết thêm: "Sáng 24/11, cả trường nghe được tin UNESCO đã bỏ phiếu công nhận đưaloại hình hát xoan vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệkhẩn cấp của thế giới, cả thầy và trò chúng tôi vui lắm."
Mất hàng tuần để nghe, hát, hiểu nghĩa… các giáo viên âm nhạc mới hiểuđược, hát được một vài làn điệu cổ cùng một số bài Xoan cải biên. Cuốicùng, Xoan đã được đem về dạy ở các trường với một mục tiêu giản dị: Đểhọc sinh hiểu được giá trị, ý nghĩa cũng như nguồn gốc của hát Xoan trênđất Tổ và để có thể hát được những làn điệu Xoan phổ thông...
Em NguyễnThanh Huyền, học sinh lớp 4 bộc bạch: "Chúng cháu mới được học một sốbài thôi, nhưng các bạn trong lớp thích lắm. Có bạn khoe đã về hát choông bà, bố mẹ nghe rồi"!
Truyền thuyết kể rằng: “Vợ vuaHùng Vương mang thai đã lâu, tới ngày sinh nở, đau bụng mãi mà khôngsinh được. Có một người hầu gái bèn nói với vợ vua về nàng Quế Hoa xinhđẹp, múa giỏi, hát hay… nên đón nàng về múa hát có thể làm đỡ đau vàsinh nở được. Vợ vua bèn cho mời nàng Quế Hoa đến. Giọng hát trong vắtnhư chim hót, suối chảy; đôi tay uốn, chân đưa mềm mại như tơ, làm chovợ vua quên cả đau đớn và sinh nở được… Vua Hùng hết sức mừng rỡ, khenngợi nàng Quế Hoa và những lời hát thần kỳ, mới truyền cho các con gáihọc lấy những lời hát, điệu múa quyến rũ ấy…”. Và những điệu Xoan mê đắmcứ thế được truyền khẩu qua các đời, trở thành một di sản phi vật thểđẹp trong lòng người dân đất Tổ…/.