Cách trung tâm Hà Nội gần 20km về phía Nam, làng Hạ Thái (xã Duyên Thái) từ lâu đã được biết đến như một trong những cái nôi của nghệ thuật sơn mài Việt Nam.
Nằm trong danh sách bảy điểm du lịch làng nghề của Thủ đô, nơi đây không chỉ là không gian lưu giữ ký ức văn hóa mà còn là minh chứng cho sức sống bền bỉ của một nghề thủ công truyền thống đã tồn tại suốt nhiều thế kỷ.
Nghề sơn mài ở Hạ Thái vừa gắn với chiều sâu lịch sử, vừa phản ánh sự đổi mới, sáng tạo không ngừng của người thợ Việt Nam trước những biến chuyển của đời sống đương đại.
Bước chuyển mình từ giao lưu Đông-Tây
Không ai nhớ chính xác nghề xuất hiện từ bao giờ, nhưng qua hai bức hoành phi câu đối sơn son thếp vàng được lưu giữ tại đình làng, nghề sơn đã hiện diện ở đây từ thế kỷ 17.
Thuở ban đầu, người dân chủ yếu làm nghề sơn đồ nét và gia công các sản phẩm phục vụ vua chúa, quan lại, vì thế Hạ Thái còn được mệnh danh là làng nghề “dâng vua.”
Sự khéo léo, tinh xảo của nhiều nghệ nhân đã sớm tạo nên tiếng thơm cho nghề sơn nơi đây.
Những năm 1930, nghề sơn truyền thống Hạ Thái chứng kiến bước ngoặt lớn khi các họa sỹ Trường Mỹ thuật Đông Dương tìm tòi, đưa vào nhiều vật liệu mới như vỏ trứng, vỏ trai, ốc, cật tre... Đồng thời, kỹ thuật mài được áp dụng giúp tạo nên bề mặt sản phẩm độc đáo, óng ánh và có chiều sâu.
Từ đây, thuật ngữ “sơn mài” và “tranh sơn mài” chính thức xuất hiện, đánh dấu sự hình thành một dòng nghệ thuật hội họa đặc trưng của Việt Nam. Hạ Thái trở thành một trong những trung tâm sản xuất sơn mài sớm tiếp cận và làm chủ kỹ thuật này.
Người thợ và những công đoạn công phu
Một sản phẩm sơn mài Hạ Thái là kết tinh của hàng chục công đoạn hoàn toàn thủ công, từ tạo vóc, sơn lót, khảm, vẽ, mài cho đến đánh bóng.
Người thợ phải dành nhiều tuần, thậm chí cả tháng cho một tác phẩm. Dù chỉ là chiếc bát, chiếc lọ nhỏ hay những bức tranh lớn, mỗi sản phẩm đều đòi hỏi sự điêu luyện, tỉ mỉ và kiên nhẫn.
Theo các thợ lành nghề, phải trải qua 12-15 lớp sơn và nhiều ngày mài, đánh bóng mới tạo được độ bền và độ óng ánh đặc trưng.
Khi hoàn thiện, chúng tỏa ra vẻ đẹp óng ánh, lộng lẫy từ sự phối sắc tinh tế, đồng thời mang trong mình nét duyên dáng, mộc mạc của làng quê Việt Nam.
Chất liệu chủ đạo vẫn là những vật liệu truyền thống như sơn cánh gián, sơn then, son, bạc thếp, vàng thếp... trên nền vóc đen.
Những hình ảnh quen thuộc như bến nước cây đa, con đò lá trúc, phố cổ Hà Nội, Chùa Một Cột... được tái hiện sống động qua bàn tay tài hoa của nghệ nhân, trở thành điểm nhấn thu hút du khách trong và ngoài nước.
Sự khác biệt lớn nhất của sơn mài Hạ Thái nằm ở chỗ: mọi sản phẩm đều xuất phát từ nguyên liệu mộc mạc, lấy cảm hứng từ thiên nhiên và mang đậm bản sắc văn hóa Việt Nam.
Người thợ Hạ Thái không chỉ làm ra một sản phẩm đẹp, mà còn gửi vào đó triết lý thẩm mỹ truyền thống - sự hòa quyện giữa công phu lao động thủ công và sáng tạo nghệ thuật.
Để sở hữu tranh sơn mài Hạ Thái đẹp thì màu sắc phải tươi tắn. Và muốn có màu sắc đẹp thì phụ thuộc vào công đoạn pha sơn. Mỗi gia đình đều có 1 bí quyết pha sơn riêng, mang màu sắc riêng cho mình.
Và kinh nghiệm pha sơn theo phương pháp cổ truyền đã nhường bước cho kỹ thuật pha chế sơn hiện đại.
Nhìn chung, việc pha chế sơn ta sẽ đóng vai trò quan trọng để quyết định độ thành bại của sản phẩm tranh sơn mài Hạ Thái.
Thế nên, công đoạn pha chế sơn ta trước đây và bây giờ, vẫn phải đòi hỏi người thợ sơn phải có kinh nghiệm thực sự ngay từ khâu nấu sơn, cho đến cô sơn đặc, cho đến khâu thử sơn chín.
Dù công đoạn nào cũng cần đòi hỏi sự tỉ mỉ mới cho ra được dòng sản phẩm tranh sơn mài Hạ Thái được nhiều người ca ngợi.
Bảo tồn và phát triển thành điểm đến du lịch hấp dẫn của Thủ đô
Năm 2020, Hạ Thái được Ủy ban Nhân dân thành phố Hà Nội công nhận là điểm du lịch làng nghề. Đây là dấu mốc quan trọng giúp địa phương xây dựng và khẳng định thương hiệu, đồng thời mở ra hướng phát triển mới dựa trên lợi thế “công nghiệp không khói.”
Nhờ sự hỗ trợ của chính quyền, người dân đã đầu tư mở rộng mô hình kinh doanh, phát triển dịch vụ trải nghiệm làm tranh sơn mài, thu hút du khách trong và ngoài nước. Sản phẩm làng nghề hiện đã xuất khẩu sang nhiều quốc gia như Anh, Mỹ, Pháp, Nga, Nhật Bản, Australia...
Dù có thương hiệu mạnh, Hạ Thái vẫn đối mặt với nhiều hạn chế. Cơ sở vật chất phục vụ du lịch còn thiếu: khu trải nghiệm, phòng trưng bày, điểm lưu niệm hay dịch vụ ăn uống, vui chơi đều chưa đáp ứng được nhu cầu ngày càng tăng của du khách.
Việc thiếu một trung tâm giới thiệu sản phẩm quy mô lớn cũng khiến việc quảng bá thương hiệu gặp khó. Bên cạnh đó, đội ngũ kế cận chưa dồi dào khi giới trẻ còn e ngại gắn bó với nghề do yêu cầu kỹ thuật cao và thời gian lao động kéo dài.
Để nghề truyền thống phát triển bền vững, các cơ sở sản xuất đang liên kết để mở lớp đào tạo nghề cho thanh niên, đồng thời trang bị thêm kiến thức về du lịch để tiếp cận nhu cầu mới của thị trường.
Nhiều xưởng đã cải tạo không gian để làm nơi đón khách tham quan, hướng dẫn trải nghiệm các công đoạn như mài vóc, khảm vỏ trứng, vẽ sơn... nhằm tăng tính tương tác và giá trị trải nghiệm cho du khách.
Sơn mài Hạ Thái không chỉ là nghề truyền thống mà còn là tài sản văn hóa quan trọng của Thủ đô. Với sự chung tay của cộng đồng, chính quyền và người dân, Hạ Thái hoàn toàn có thể trở thành điểm đến hấp dẫn tương tự mô hình Bát Tràng - một làng nghề truyền thống phát triển thành thương hiệu du lịch mạnh./.
Nghệ nhân 9X truyền sức sống mới cho làng nghề gốm Bát Tràng
Lớn lên với gốm, Nguyễn Tuấn Minh tưởng như có thể theo đuổi nghề này một cách đơn giản và bản năng và chỉ đến khi gặp thất bại, anh quyết định đi học để nâng cấp bản thân và tìm lối đi mới.
