Văn hóa của đồng bào các dân tộc thiểu số nói riêng không chỉ là tài sản tinh thần vô giá mà còn là nguồn lực quan trọng cho phát triển du lịch văn hóa, du lịch cộng đồng và du lịch sinh thái. Những hướng đi phù hợp, bền vững và mang đậm tính nhân văn, văn hóa truyền thống, có thể xem là nền tảng và động lực phát triển du lịch vùng dân tộc thiểu số.
Du lịch văn hóa được xác định là một trong 10 ngành công nghiệp văn hóa trọng điểm trong Chiến lược phát triển các ngành công nghiệp văn hóa Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045.
Trong bối cảnh đó, phóng viên Báo Điện tử VietnamPlus đã có cuộc trò chuyện với Phó Giáo sư-Tiến sỹ Lâm Bá Nam, Chủ tịch Hội Dân tộc học và Nhân học Việt Nam về việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa các dân tộc thông qua hoạt động du lịch.
Nguy cơ 'thương mại hóa' văn hóa
- Thưa Phó Giáo sư-Tiến sỹ Lâm Bá Nam, ông có nhận định như thế nào về tiềm năng khai thác du lịch tại khu vực đồng bào dân tộc thiểu số?
Phó Giáo sư-Tiến sỹ Lâm Bá Nam: Cộng đồng các dân tộc Việt Nam có một kho tàng văn hóa rất phong phú, rất đa dạng. Việt Nam là quốc gia đa dân tộc cũng là một quốc gia đa văn hóa. Văn hóa là bộ gien xã hội của mọi dân tộc còn có tính bền vững rất cao.
Việt Nam được xem như “Đông Nam Á thu nhỏ” với 54 tộc người thuộc nhiều nhóm ngôn ngữ, mỗi nhóm mang đặc trưng về lịch sử, môi trường cư trú, sinh hoạt, tín ngưỡng và tri thức dân gian. Bên cạnh văn hóa tộc người, các nhóm địa phương tạo nên sắc thái đa dạng hơn nữa. Những giá trị như tính cộng đồng, lòng tự hào, tri thức bản địa và di sản văn hóa phong phú là nền tảng quan trọng để phát triển du lịch văn hóa.
Chủ trương hiện nay là phát triển văn hóa đóng vai trò nền tảng, động lực trong sự phát triển kinh tế-xã hội của đất nước. Do đó, việc bảo tồn, làm giàu và phát huy di sản văn hóa cộng đồng các dân tộc Việt Nam vừa có ý nghĩa về bảo tồn văn hóa, vừa có ý nghĩa đặc biệt trong sự phát triển kinh tế-xã hội, làm giàu cho sự phát triển của đất nước hôm nay và trong tương lai.
- Là người đã có rất nhiều năm đồng hành cùng đời sống văn hóa đồng bào, ông có đánh giá như thế nào về những tác động của hoạt động du lịch, phát triển kinh tế đối với các cộng đồng dân tộc?
Phó Giáo sư-Tiến sỹ Lâm Bá Nam: Việc phát triển du lịch trong thời gian qua đã mang lại hiệu quả tích cực cho kinh tế địa phương và sinh kế của người dân.
Tuy nhiên, phải nói rằng bức tranh văn hóa truyền thống đã có nhiều mảng màu bị phai nhạt. Việc triển khai hoạt động du lịch tạo ra những bất cập đối với văn hóa truyền thống các dân tộc. Dễ thấy nhất là văn hóa, di sản bị “thương mại hóa,” bị vay mượn dẫn đến bản sắc và tính độc đáo riêng có bị lu mờ.
Gần đây, dưới sự hướng dẫn của Cục Văn hóa các dân tộc Việt Nam thì các địa phương đã nhận thức một cách đầy đủ hơn về việc gìn giữ nét độc đáo trong văn hóa của các tộc người. Họ đã hiểu rằng chính bản sắc mới tạo nên sự hấp dẫn trong các hoạt động du lịch. Từ đó, nêu cao vai trò của các chủ thể văn hóa trong công tác bảo tồn di sản của dân tộc mình.
Để du khách hòa mình vào văn hóa đồng bào
- Vậy, ông có thể đưa ra một số giải pháp để chuyển tải bản sắc văn hóa dân tộc thành các sản phẩm du lịch?
Phó Giáo sư-Tiến sỹ Lâm Bá Nam: Chúng ta phải xác lập văn hóa như một nguồn lực phát triển, tạo sinh kế cho cộng đồng trong bối cảnh chuyển đổi số hội nhập quốc gia, khu vực và toàn cầu, văn hóa càng phải được nhìn nhận như nền tảng bản sắc, năng lượng sáng tạo và động lực mềm để phát triển bền vững.
Mỗi tộc người ở Việt Nam đều có những đặc trưng văn hóa. Thêm vào đó, trong các tộc người lại có rất nhiều nhóm địa phương, mỗi nhóm địa phương là một sắc thái văn hóa, càng làm phong phú thêm tính đa dạng văn hóa của cộng đồng các dân tộc người ở Việt Nam. Chính vì vậy, chúng ta có 54 dân tộc anh em nhưng không chỉ có 54 nền văn hóa mà còn nhiều hơn thế.
Nói một cách khác, văn hóa không đứng yên mà luôn luôn vận động cùng với đời sống tộc người trong bối cảnh phát triển kinh tế-xã hội ở Việt Nam.
Tiềm năng để phát triển công nghiệp văn hóa Việt Nam từ văn hóa dân tộc là rất dồi dào nhưng vấn đề là chúng ta khai thác như thế nào?
Tôi cho là phải đồng hành với đồng bào trong quá trình này, để cùng chạm vào lớp “trầm tích” di sản vật thể và phi vật thể, cần phải được đánh thức, khơi dậy những nét văn hóa truyền thống của đồng bào.
Để làm được điều đó thì đầu tiên là phải có cơ chế, có sự đồng thuận và hợp tác từ chủ thể văn hóa, các doanh nghiệp, các cơ quan quản lý nhà nước, các đối tác nước ngoài. Tôi lấy ví dụ Làng Văn hóa Du lịch các dân tộc Việt Nam gần đây đã hoạt động rất hiệu quả trong việc quảng bá di sản, tạo ra nơi giao thoa văn hóa giữa các cộng đồng các dân tộc Việt Nam.
- Theo xu hướng hiện nay thì khách du lịch đang chuyển từ việc ghé thăm và ngắm nhìn sang tham gia trải nghiệm cùng với cộng đồng. Vậy ông có góp ý như thế nào để phát triển loại hình du lịch cộng đồng?
Phó Giáo sư-Tiến sỹ Lâm Bá Nam: Đúng là như vậy. Bản thân tôi cũng muốn được trải nghiệm đời sống văn hóa của đồng bào dân tộc. Khi lên cao nguyên đá Đồng Văn, tôi thấy du khách muốn tìm hiểu lối sống của người dân tộc bản địa, muốn thực hành lao động sản xuất trên vùng núi đá, muốn tự tay xây ngôi nhà trình tường, xếp đá làm hàng rào… Đó là trải nghiệm hấp dẫn du khách mà chúng ta cần nghiên cứu để đưa vào lộ trình một cách phù hợp.
- Ngoài các giải pháp kể trên thì chúng ta cần phải ứng xử như thế nào với những chủ thể văn hóa đang nắm giữ những tri thức, tập tục của đồng bào, thưa ông?
Phó Giáo sư-Tiến sỹ Lâm Bá Nam: Con người là chủ thể của văn hóa, sáng tạo. Muốn phát triển văn hóa trước hết phải tạo điều kiện thuận lợi nhất có thể để các tộc người có điều kiện thực hành văn hóa truyền thống của họ, từ việc hồi sinh chữ viết, nghề truyền thống, lễ hội hay nghi lễ đã mai một, đến việc thực hành, phát huy các yếu tố văn hóa đó trên không gian rộng lớn hơn.
Ngoài việc chăm lo cho các nghệ nhân, già làng - những “báu vật nhân văn sống” thì có một lực lượng nữa cũng rất cần quan tâm. Đó là nguồn nhân lực của ngành du lịch.
Đầu tiên cần chú trọng công tác đào tạo, nâng cao nhận thức những người làm du lịch để họ hiểu và trân trọng kho tàng văn hóa cộng đồng các dân tộc ta.
Tôi cho rằng Làng Văn hóa Du lịch các dân tộc Việt Nam có thể xem là một trung tâm đào tạo về lĩnh vực này.
- Xin trân trọng cảm ơn ông./.