Trò Xuân Phả là một trong ba di sản văn hóa, văn nghệ quý của xứ Thanh cùng vớitổ khúc hò sông Mã và tổ khúc dân ca Đông Anh.
Nếu hò sông Mã hay dân ca ĐôngAnh thể hiện lối sinh hoạt thường ngày của nhân dân thì trò Xuân Phả thể hiệnlối sinh hoạt cung đình, mang đậm tính ngoại giao.
Trò Xuân Phả được lưu truyền qua nhiều thế hệ và có đời sống riêng trong tầmthức người dân. Hàng năm, trò được tổ chức vào ngày 10/2 âm lịch tại làng XuânPhả, xã Xuân Trường, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa.
Truyền thuyết trò cổ Xuân Phả
Truyền thuyết kể rằng, vào thời nhà Đinh, khi đất nước có giặc ngoại xâm, nhàvua cho sứ giả đi khắp nơi cầu bách linh, bách tính và hiền tài cùng đứng lênđánh giặc cứu nước.
Khi quan quân đi đến bờ sông Chu, gần làng Xuân Phả thì trời tối và gặp mưa to,gió lớn. Sứ thần cùng đoàn tùy tùng phải trú ngụ trong ngôi miếu nhỏ ở ven sông.Đêm đến, thần Thành hoàng làng Xuân Phả báo mộng bày cách đánh giặc.
Sứ giảtrong lòng vô cùng phấn khởi, vội quay về kinh đô đem chuyện báo mộng tâu vớinhà vua. Nghe có lý, nhà vua lập tức thân hành cùng quan quân lên đường.
Khi gặpgiặc, nhà vua đã làm đúng như lời dặn của vị Thành hoàng làng. Quả nhiên lũ giặcbiển bị tiêu diệt phần lớn, số còn lại hốt hoảng chèo thuyền trốn chạy, nhà vuachiến thắng trở về.
Đất nước trở lại yên bình, nhà vua mở hội mừng công. Trong ngày hội, các nướclân bang đã đến dự, vừa tỏ lòng khâm phục vua nước Đại Việt, vừa tỏ mối giaobang hòa hảo.
Đặc biệt, các nước chư hầu, các bộ tộc đã mang theo nhiều điệumúa, hát đặc sắc của dân tộc mình như “Chiêm Thành đồ tiến cống,” “Ai Lao đồtiến cống,” “Hoa Lang đồ tiến cống”...
Nhớ ơn vị Thành hoàng làng Xuân Phả có công lớn với đất nước, nhà vua đã ban đạosắc phong hiệu cho Thành hoàng làng Xuân Phả là “Đại Hải Long Vương Hoàng Langtướng quân” và truyền cho dân làng Xuân Phả lập đền thờ đồng thời ban thưởngnhững điệu múa hát hay nhất, đẹp nhất cho dân làng, đó là năm điệu trò cổ ChiêmThành, Ai Lao, Ngô Quốc, Hoa Lang và Lục Hồn Nhung (còn gọi là Tú Huần).
Từ đời này qua đời khác, hằng năm người dân làng Xuân Phả vẫn tổ chức lễ hội tròXuân Phả để tưởng nhớ công đức của Thành hoàng làng.
Vài nét về năm trò cổ Xuân Phả
- Trò Hoa Lang: là trò múa hát, mô phỏng người nước Hoa Lang (Hà Lan) đến tiếncống vua Đại Việt.
Trò Hoa Lang gồm có 17 người trong các vai nhân vật chúaông, mế nàng, lính hầu, quân, người điều khiển kỳ lân. Đạo cụ là quạt giấy hoa,cây siên đao, cây bai chèo, hai con ngựa, roi ngựa, cờ lụa màu đỏ, cờ lẹm màutrắng, 1 con kỳ lân, túi vải hoa.
Trang phục của người múa là áo dài năm thânmàu xanh nước biển có trang trí hoa văn các loại phù hợp với các nhân vật. Riêngáo của chúa ông có rồng vàng trước ngực, đuôi rồng vắt qua vai kéo về sau áo,gấu áo có sóng gợn màu vàng kim tuyến...
Dẫn đầu trò Hoa Lang là điệu múa kỳ lân, sau là chúa ông cùng đội quân và tiếpđó là hai lính hầu cưỡi ngựa khi đi nước kiệu, khi đi nước đại. Những điệu trònhư phi ngựa, múa đấu roi, múa kéo quạt, múa siên đao, múa phất cờ, múa cờ lẹm,được kết hợp khéo léo theo nhịp trống chiêng và đàn bát âm, cùng những lời hátcất lên với những động tác chèo thuyền nhịp nhàng.
- Trò Ai Lao: là trò mô phỏng người nước Ai Lao (Lào) sang tiến cống vua ĐạiViệt.
Trò Ai Lao không có lời ca mà chỉ sử dụng động tác múa và âm nhạc thể hiệnnội dung. Nhân vật của trò có chúa ông, lính hầu, mái nàng, quân, người đội lốthổ, đội lốt voi.
Đạo cụ là chiếc cáng để cáng chúa, 10 đôi sênh, lốt hổ, lốtvoi, cây súng kíp, búa điều khiển voi, cờ đuôi nheo. Trang phục nhân vật chúamặc áo thụng màu xanh, nẹp xanh thẫm, ngực áo có mặt nguyệt và đôi rồng chầu,quần dài trắng, thắt lưng bằng lụa màu đỏ, đội mũ cánh chuồn đen...
Dẫn đầu trò Ai Lao là đoàn voi bước đi thong thả, đoàn hổ xông xáo nhảy nơi này,nơi khác và sau là chúa ông cùng quân lính. Những điệu trò được diễn nhịp nhàngtheo tiếng trống, tiếng mõ, tiếng sênh.
- Trò Chiêm Thành: là trò mô phỏng người Chiêm Thành sang cống tiến vua ĐạiViệt. Nhân vật trò Chiêm thành là chúa, mế nàng, phỗng, quân. Trang phục màu đỏ.
Dẫn đầu trò là hai phỗng đi hàng đôi, vừa đi vừa hát, theo sau là chúa và cácquân. Những điệu trò trình diễn theo nhịp trống rung lên.
- Trò Tú Huần: còn gọi là “Lục Hồn Nhung” được mô phỏng tộc người Tú Huần sống ởmiền núi phía Bắc đến cống tiến. Đặc biệt trò Tú Huần được lưu truyền rộng rãihơn các trò khác.
Đoàn trò Tú Huần mặc quần áo màu xanh nước biển, từ bà già đếnđàn con đều đeo mặt nạ bằng gỗ. Khi tiếng mõ nổi lên thì những điệu trò bắt đầutrình diễn, người hầu dìu cố già thong thả nhún nhảy, người hầu làm động tác lúcthì quạt, lúc thì giã trầu.
Người mẹ gõ sênh nhảy ra và hú lên một tiếng tức thìđàn con cũng ra trình diễn. Trong trò sử dụng những điệu nhảy chân cóc, có lúclại ngồi xổm nhảy cóc lùi xa, tiến gần.
- Trò Ngô Quốc: là mô phỏng người Trung Quốc sang cống tiến. Nhân vật là chúaNgô, mế nàng, lính, nàng tiên, quân, ngoài ra còn có thầy thuốc, thầy địa lý,người bán kẹo.
Dẫn đầu đoàn trò là thầy địa lý tay cầm la bàn để xem hướng nhà,xem đất. Thầy thuốc tay cầm dao cầu, vừa đi vừa tìm người kê đơn bắt mạch. Ngườibán kẹo rao hàng ý ới...
Khi trống rung lên, những nàng tiên nhịp nhàng vỗ cánhra trình diễn rồi cúi chào Thành hoàng. Chúa và quân cũng tiến ra diễn trò theonhịp trống nổi lên. Lúc thì múa siên đao, lúc thì chèo thuyền và hát theo nhịptrống. Cứ như vậy vừa chèo vừa hát vừa múa cho đến hết lời ca, thì cũng là lúcđiệu trò kết thúc.
Những điệu múa của trò Xuân Phả vừa vui, mạnh nhưng không kém phần trữ tình. TròXuân Phả sử dụng nhiều đạo cụ và mỗi đạo cụ có một hình tượng riêng.
Những độngtác khi múa lúc uyển chuyển, nhịp nhàng khi lại mạnh mẽ tạo nên cao trào, đemđến cho khán giả một cảm giác hết sức rộn ràng, đứng ngồi không yên.
Cho đến nay, vẫn chưa có một nghiên cứu quy mô nào, nhưng một số nhà văn hóa dângian khi tìm hiểu về các điệu múa trong trò Xuân Phả đều khẳng định đây là nhữngđiệu múa mang tính liên tục, như một vở diễn có năm lớp tương đương với năm tròdiễn và mang đậm chất của người Việt cổ./.
Hoài Nam (TTXVN)