Theo Cục Trồng trọt và Bảo vệ Thực vật (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), chuối hiện đã trở thành một trong những loại trái cây xuất khẩu chủ lực của Việt Nam. Riêng năm 2024, kim ngạch xuất khẩu chuối đạt gần 372 triệu USD, cho thấy dư địa tăng trưởng còn rất lớn.
Tuy nhiên, ngành chuối hiện cũng đang đối mặt nhiều thách thức như: Quy mô sản xuất còn nhỏ lẻ; sâu bệnh phức tạp; hạ tầng chưa đáp ứng yêu cầu, giá cả biến động khó lường,… tạo áp lực không nhỏ cho việc phát triển.
Vì vậy, vấn đề đặt ra là cần nâng cao giá trị tổng thể của cây chuối, từ tổ chức sản xuất, giống, kỹ thuật canh tác - phòng bệnh, đến thị trường tiêu thụ.
Sâu bệnh phức tạp, giá bán thiếu ổn định
Chia sẻ tại Diễn đàn “Giải pháp phòng trừ bệnh héo vàng hại chuối,” sáng 13/12, ông Nguyễn Quốc Mạnh - Phó Cục trưởng Cục Trồng trọt và Bảo vệ Thực vật, cho biết diện tích trồng chuối cả nước hiện nay ước đạt hơn 163.000 ha, với sản lượng khoảng 2,75 triệu tấn.
Thế nhưng, quá trình phát triển của ngành chuối vẫn đang đối mặt với nhiều khó khăn, thách thức. Một số yếu tố chính được ông Mạnh đề cập là việc tổ chức sản xuất chưa thực sự hiệu quả, quy mô sản xuất còn manh mún, gây trở ngại cho việc đầu tư đồng bộ, quản lý chất lượng, tiêu thụ sản phẩm và xây dựng các liên kết chuỗi.
Bên cạnh đó, tác động của biến đổi khí hậu như khô hạn, xâm nhập mặn cùng với diễn biến phức tạp của sâu bệnh hại đang ảnh hưởng trực tiếp đến năng suất và chất lượng chuối. Hạ tầng phục vụ sản xuất tập trung chưa đáp ứng yêu cầu, trong khi khâu bảo quản, sơ chế, đóng gói dù đã cải thiện, song chủ yếu vẫn ở quy mô nhỏ.
Ngoài ra, thông tin thị trường đến với người sản xuất còn hạn chế, giá cả biến động khó lường, đặc biệt với các lô hàng chưa đủ điều kiện xuất khẩu nên giá bán thiếu ổn định. Các rào cản kỹ thuật từ thị trường nhập khẩu (kiểm dịch, dư lượng hóa chất an toàn thực phẩm) cũng tạo áp lực không nhỏ cho người trồng và doanh nghiệp.
Đơn cử như thị trường Trung Quốc (thị trường tiêu thụ chuối lớn của Việt Nam), ông Mạnh cho biết tiêu chuẩn sản phẩm được quy định rất cụ thể. Trong đó, chuối tươi phải được thu hoạch trong khoảng 10-16 tuần sau khi ra hoa, ở trạng thái chưa chín. “Tuyệt đối không xuất khẩu chuối đã chín hoặc bị nứt vỏ,” ông Mạnh thông tin.
Về vùng trồng, tất cả các vùng sản xuất phải đăng ký với Bộ Nông nghiệp và Môi trường và được Tổng cục Hải quan Trung Quốc (GACC) phê duyệt; vùng trồng phải lưu trữ đầy đủ hồ sơ giám sát và phòng trừ sinh vật gây hại, đặc biệt là nhật ký sử dụng thuốc bảo vệ thực vật, để sẵn sàng cung cấp khi phía GACC kiểm tra.
Ngoài ra, cơ sở đóng gói, yêu cầu đặt ra là phải có mã số được phê duyệt, cơ sở vật chất đảm bảo; bao bì, nhãn mác phải thể hiện đầy đủ thông tin về tên sản phẩm, xuất xứ, mã số vùng trồng; doanh nghiệp phải xây dựng hệ thống truy xuất nguồn gốc, cho phép truy ngược từ thành phẩm về tận vùng trồng…
Phó Giáo sư-Tiến sỹ Lê Quốc Doanh, nguyên Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, Chủ tịch Hội Làm vườn Việt Nam, cũng cho rằng một trong những thách thức lớn nhất hiện nay của ngành chuối là dịch bệnh, đặc biệt là bệnh héo vàng do nấm Fusarium, thường được gọi là bệnh Panama.
Tuy nhiên, ông Doanh cũng lưu ý rằng nếu chỉ tập trung thảo luận vào bệnh Panama thì chưa đủ. Vấn đề cốt lõi là làm thế nào để nâng cao giá trị tổng thể của cây chuối, từ tổ chức sản xuất, giống, kỹ thuật canh tác đến thị trường tiêu thụ.
Xây dựng nền sản xuất bền vững, đáp ứng yêu cầu thị trường
Đề cập đến định hướng phát triển, Phó Giáo sư-Tiến sỹ Lê Quốc Doanh cho biết năm 2022, Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn đã ban hành Đề án phát triển cây ăn quả chủ lực, trong đó xác định chuối là một trong những mặt hàng trọng tâm. Mục tiêu của đề án là đưa kim ngạch xuất khẩu rau quả đạt 5 tỷ USD vào năm 2025 và 6,5 tỷ USD vào năm 2030. Tuy nhiên, thực tế đến năm 2025, xuất khẩu rau quả của Việt Nam đã vượt mốc 8 tỷ USD, cao hơn đáng kể so với kịch bản ban đầu.
“Kết quả trên cho thấy dư địa phát triển của ngành hàng rau quả, trong đó có chuối, vẫn còn lớn, nhưng đồng thời cũng đặt ra yêu cầu phải rà soát lại từng loại cây trồng một cách bài bản hơn,” ông Doanh nêu quan điểm.
Đối với chuối, ông Doanh nhấn mạnh việc phòng trừ bệnh héo vàng là nội dung quan trọng, nhưng cần đặt trong bức tranh tổng thể của tái cơ cấu ngành (bao gồm cả việc nghiên cứu giống cây, chính sách hỗ trợ, liên kết sản xuất), gắn với nâng cao năng suất, chất lượng và khả năng đáp ứng yêu cầu thị trường xuất khẩu.
“Nếu tận dụng tốt lợi thế sẵn có và giải quyết đồng bộ các điểm nghẽn, chuối hoàn toàn có thể đóng góp lớn hơn vào kim ngạch xuất khẩu rau quả,” ông Doanh nói.
Ông Nguyễn Quốc Mạnh - Phó Cục trưởng Cục Trồng trọt và Bảo vệ Thực vật, cũng nhấn mạnh định hướng phát triển ngành chuối trong thời gian tới là xây dựng nền sản xuất bền vững, đáp ứng ngày càng tốt hơn các yêu cầu khắt khe của những thị trường xuất khẩu mới và đang mở rộng.
Từ góc nhìn nhà nghiên cứu, Tiến sỹ Trần Ngọc Hùng - Bộ môn Công nghệ Sinh học, Viện Nghiên cứu Rau quả, cho biết bệnh héo vàng hại chuối tại Việt Nam đang là mối đe dọa lớn đối với ngành, gây thiệt hại nghiêm trọng về kinh tế và sinh kế. Để ứng phó với tình hình dịch bệnh, Việt Nam đã tích cực tham gia các hội nghị tập huấn và hoạt động của các tổ chức quốc tế như BAPNET (Mạng lưới châu Á - Thái Bình Dương về Chuối) và Bioversity nhằm tìm kiếm giải pháp đối phó chung.
Theo ông Hùng, công tác nghiên cứu khoa học đã được đẩy mạnh thông qua việc công bố các báo cáo chuyên sâu về bệnh, đồng thời cán bộ sang học tập, trao đổi kinh nghiệm tại các viện nghiên cứu quốc tế.
Thông tin thêm, ông Nguyễn Văn Dũng - Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Rau quả, nhấn mạnh viện đang tiếp tục sàng lọc, lai tạo và đánh giá các dòng giống nhằm cân bằng giữa khả năng chống chịu bệnh và chất lượng thương phẩm. Tuy nhiên, đây là quá trình dài, đòi hỏi thời gian thử nghiệm nhiều năm trong các điều kiện sinh thái khác nhau.
Trong bối cảnh đó, vừa qua, Viện Nghiên cứu Rau quả được giao thực hiện Dự án “Hỗ trợ khẩn cấp để kiểm soát và quản lý bệnh héo vàng lá chuối do nấm Fusarium chủng Tropical Race 4 (TR4) gây ra tại Việt Nam.”
Thông qua dự án, ông Dũng kỳ vọng sẽ tuyển chọn được 1-2 giống chuối kháng hoặc chống chịu TR4, thông qua đánh giá nguồn gen bản địa và nhập nội, làm cơ sở khoa học cho lai tạo và nhân rộng trong sản xuất./.