Mỗi người một điều kiện hoàn cảnh khác nhau, nhưng điểm giốngnhau ở những thầy Then, nghệ nhân hát Then- những người “giữ hồn” củalàn điệu Then ở Tuyên Quang đó là muốn lưu giữ và truyền lại cho thế hệmai sau “báu vật” của dân tộc mình.
Theo giới thiệu của cán bộ Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tỉnh TuyênQuang, chúng tôi tìm đến huyện Chiêm Hóa - “cái nôi” của vùng hát Thentỉnh Tuyên Quang. Những ngày này, niềm vui của đồng bào dân tộc Tày nơiđây như được nhân lên sau khi đón nhận thông tin Phó Thủ tướng NguyễnThiện Nhân đồng ý về chủ trương với đề nghị của tỉnh Tuyên Quang về việclập hồ sơ Di sản văn hóa phi vật thể tiêu biểu hát Then của dân tộc Tàytỉnh Tuyên Quang và một số tỉnh khu vực Việt Bắc để đề nghị UNESCO côngnhận là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.
Tiếp chúng tôi trong ngôi nhà sàn truyền thống của đồng bào dân tộcTày, nghệ nhân Hà Thuấn ở xã Tân An, huyện Chiêm Hóa - người dân tộc Tàyđầu tiên của tỉnh Tuyên Quang được Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam phongtặng Nghệ nhân văn hóa dân gian, ông Thuấn bộc bạch: Mấy tuần gần đây,tôi và mọi người trong bản mừng không sao tả hết, từ trong nhà đến ngoàiđồng đâu đâu mọi người cũng bàn tán xôn xao về việc hát Then - làn điệudân ca truyền thống của dân tộc mình đang đứng trước cơ hội được UNESCOcông nhận là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.
Được biết, gia đình ông Thuấn có 6 anh em, hầu hếtđều hát thành thạo các làn điệu Then. Thậm chí trước khi mất ông Hà Phan(anh trai ông Thuấn) chỉ có một ước nguyện: ba tập bản thảo chép taycác sáng tác của ông được in thành sách để lưu lại cho thế hệ mai sau…
Ông Hà Thuấn tâm sự: Đời không biết Then như chim không tiếnghót, như cây xanh không hoa lá, như cá không suối sông. Rồi ông với lấycây đàn tính lướt những ngón tay một cách mềm mại trên dây đàn và cấttiến hát:... ới la, bản noọng tón vằn xuân mùa mấư/ Vui đảy mùa bắp khẩutêm sang... Dịch, Bản em đón ngày xuân mùa mới/Vui được mùa ngô lúađầy sân (Trong bài “Bản em đón xuân” do Hà Phan – anh trai của ông sángtác).
Trong những năm qua, ông Thuấn đã miệtmài, cần mẫn sáng tác được gần 60 bài hát Then theo điệu "tằng bốc"(đường cạn) và "tằng nặm" (đường nước) - đây là hai làn điệu chính haynhất và độc đáo nhất của làn điệu Then. Ngoài ra, ông còn sưu tầm vàchỉnh lý hàng chục bài Then cổ.
Tuy nhiên, do các bài hát Then cổ đượcghi bằng chữ Nho, nên ông phải đã miệt mài học chữ Nho trong một thờigian dài để dịch và chuyển các bài Then cổ sang hát bằng tiếng Tày. Đángchú ý, những tiết mục đặc sắc do chính ông dàn dựng và biểu diễn đóluôn đạt nhiều giải cao trong các kỳ liên hoan của huyện, tỉnh, khu vực.
Điển hình như năm 2007, tại Liên hoan dân ca dân vũ nhạc cụ dân tộcTuyên Quang tiết mục “Lọong thuông” do ông dàn dựng và biểu diễn đã đạtgiải xuất sắc. Ngoài ra, ông còn đạt giải A trong Liên hoan hát then,đàn tính lần thứ 2-tháng 10/2007, tại Cao Bằng, với tiết mục “TảnBioóc”; năm 2010, đạt giải xuất sắc với tiết mục “Cung bướm lượn thángba” tại Liên hoan các câu lạc bộ đàn hát dân ca và gia đình văn nghệ.
Chia tay ông Hà Thuấn chúng tôi tìm đến nhà của anh Hoàng TiếnCác, dân tộc Tày, thôn Khuôn Khoai, xã Yên Nguyên, huyện Chiêm Hóa(Tuyên Quang) – người mà hơn 30 năm qua, miệt mài nghiên cứu lưu giữ,phát triển những làn điệu hát Then truyền thống của dân tộc Tày và mởlớp truyền nghề miễn phí cho thế hệ trẻ.
Theo anh Các kể, từ khi 19 tuổi, anh đã “vượt rừng băng suối” sangCao Bằng học hát Then vì nghe các cụ thời bấy giờ kể ở Cao Bằng có nhiềunghệ nhân hát Then, cọi còn lưu giữ được những làn điệu cổ và có lốihát rất lôi cuốn người nghe. Sau nhiều tháng miệt mài học tập, anh đãgảy thạo đàn tính và hát khá tự nhiên các thể loại Then, cọi.
Trongnhững năm theo nghề hát Then, anh tự mày mò cải biên những điệu hát cổcho phù hợp hơn, dễ hát hơn để phổ biến rộng rãi cho nhiều người ở thôn,xã cùng hát. Những bài hát của anh được bà con hay hát như: “Yên Nguyênquê noọng”, “Anh là người đoàn viên tiên tiến”, “Quê em đổi mới”...Cũng theo anh Các, Then là “cuộc sống” của người Tày, bởi ngày xưa, Thenlà những khúc hát sử dụng trong việc cúng chữa bệnh, giải hạn, cầu mùa,cấp sắc…
Tiếng Then còn làm cho con người quên ăn, chim ngừng hót, súcvật trên rừng phải ngẩn ngơ, gió ngừng thổi, mây ngừng bay. Giai điệucủa hát Then mênh mang, chứa đựng nỗi lòng của người hát. Khi các chàngtrai, cô gái nghe thấy tiếng Then của nhau mà hiểu được nỗi lòng củanhau.
Trải qua thời gian, tiếng Then không hề mất đi tính đặc trưng vốncó mà càng làm cho sức sống của người Tày càng căng tràn, giúp cho mốiduyên tình giữa con người và thiên nhiên ngày thêm mặn mà, cuộc sốngngày càng sinh sôi…
Không những vậy, nhằm phổ biến rộng rãi loại hình hát Then truyềnthống của dân tộc, tranh thủ những lúc nông nhàn anh Các lại tổ chứccác lớp học dạy hát Then và đánh đàn tính cho thế hệ trẻ. Nhờ vậy, từchỗ số người biết hát Then ở xã Yên Nguyên chỉ đếm trên đầu ngón tay,đến nay số người biết hát lên đến gần 100 người, trong đó đa phần là thếhệ trẻ.
Chia tay ông Hà Thuấnvà anh Các, rời “cái nôi” vùng hát then tỉnh Tuyên Quang, chúng tôi tìmđến gặp ông Mông Trí Thức, dân tộc Tày, thôn Suối Khoáng, xã Phú Lâm,huyện Yên Sơn – người làm đàn tính có tiếng của tỉnh Tuyên Quang. Trongnhững năm qua, ông Thức đã sản xuất ra hàng trăm cây đàn tính cung cấpcho các đội văn nghệ, những thầy, nghệ nhân hát Then trong và ngoàitỉnh.
Ông Thức tự hào: Nói đến hát Then khôngthể nào không nhắc đến cây đàn tính. Then là điệu nhạc, là món quà củatrời, đất đã trao gửi cho người Tày. Nhưng hát Then mà không có đàn tínhthì như mùa xuân không có hoa đào nở, như miếng cau thiếu lá trầu xanh.
Ông Thức giải thích, đàn tính là dụng cụ để đệm khi hát Then, được làmtừ ba loại vật liệu dễ tìm là quả bầu khô, cắt tiện thật khéo, gắn lênmặt cắt một mảnh ván mỏng; cần đàn làm bằng gỗ dâu hay thừng mục, vuốtthon một mặt phẳng và nối suôn qua bầu đàn, trên ngọn cần có thể khắchình long, phượng, chim, thú; dây đàn được làm từ tơ tằm. Thêm ba númchốt ngang qua khe máng đầu cần để mắc dây đàn và “con ngựa” trên mặthộp, “con ngựa” có 3 khía đặt đỡ ba dây…
Đàn tính được làm theo tỷ lệ,kích thước “Song căm tẩu, cẩu căm cản” (hai nắm bầu, chín nắm cần”;tiếng Tày “tẩu” là bầu đàn, “song căm” là đường kính hộp đàn bằng hainắm tay, tương được 18cm, cần đàn “cản đàn” cả phần thân cắm trong hộpđàn dài “cẩu căm” (chín nắm tay) tương đương 81 cm, còn lại ngọn cần đàndài khoảng 20 cm để làm máng chốt dây và trang trí…
Chia tay những người đang “giữ hồn” của làn điệu hát Then tỉnh TuyênQuang, chúng tôi nhớ mãi câu nói của nghệ nhân Hà Thuấn: Nếu màng đếnchuyện kinh phí thì tôi đã “giải nghệ” từ lâu. Tôi sưu tầm, giới thiệulàn điệu hát Then là trách nhiệm, là sự tri ân với hồn cốt dân tộc.
BàVũ Thị Bích Việt - Phó Chủ tịch Ủy ban Nhân dân tỉnh tỉnh Tuyên Quang cho biết tỉnh Tuyên Quang hiện có 22 dân tộc thiểu số, cư trú lâu đời, có phongtục tập quán riêng, tạo nên bản sắc văn hoá độc đáo, nhưng do nhiềunguyên nhân bản sắc văn hóa các dân tộc đang bị mai một, do vậy, việcnhững thầy, nghệ nhân hát Then miệt mài sưu tầm, lưu giữ và truyền lạicho thế hệ mai sau “báu vật” của dân tộc mình là việc làm rất đáng trântrọng./.
Theo giới thiệu của cán bộ Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tỉnh TuyênQuang, chúng tôi tìm đến huyện Chiêm Hóa - “cái nôi” của vùng hát Thentỉnh Tuyên Quang. Những ngày này, niềm vui của đồng bào dân tộc Tày nơiđây như được nhân lên sau khi đón nhận thông tin Phó Thủ tướng NguyễnThiện Nhân đồng ý về chủ trương với đề nghị của tỉnh Tuyên Quang về việclập hồ sơ Di sản văn hóa phi vật thể tiêu biểu hát Then của dân tộc Tàytỉnh Tuyên Quang và một số tỉnh khu vực Việt Bắc để đề nghị UNESCO côngnhận là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.
Tiếp chúng tôi trong ngôi nhà sàn truyền thống của đồng bào dân tộcTày, nghệ nhân Hà Thuấn ở xã Tân An, huyện Chiêm Hóa - người dân tộc Tàyđầu tiên của tỉnh Tuyên Quang được Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam phongtặng Nghệ nhân văn hóa dân gian, ông Thuấn bộc bạch: Mấy tuần gần đây,tôi và mọi người trong bản mừng không sao tả hết, từ trong nhà đến ngoàiđồng đâu đâu mọi người cũng bàn tán xôn xao về việc hát Then - làn điệudân ca truyền thống của dân tộc mình đang đứng trước cơ hội được UNESCOcông nhận là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.
Được biết, gia đình ông Thuấn có 6 anh em, hầu hếtđều hát thành thạo các làn điệu Then. Thậm chí trước khi mất ông Hà Phan(anh trai ông Thuấn) chỉ có một ước nguyện: ba tập bản thảo chép taycác sáng tác của ông được in thành sách để lưu lại cho thế hệ mai sau…
Ông Hà Thuấn tâm sự: Đời không biết Then như chim không tiếnghót, như cây xanh không hoa lá, như cá không suối sông. Rồi ông với lấycây đàn tính lướt những ngón tay một cách mềm mại trên dây đàn và cấttiến hát:... ới la, bản noọng tón vằn xuân mùa mấư/ Vui đảy mùa bắp khẩutêm sang... Dịch, Bản em đón ngày xuân mùa mới/Vui được mùa ngô lúađầy sân (Trong bài “Bản em đón xuân” do Hà Phan – anh trai của ông sángtác).
Trong những năm qua, ông Thuấn đã miệtmài, cần mẫn sáng tác được gần 60 bài hát Then theo điệu "tằng bốc"(đường cạn) và "tằng nặm" (đường nước) - đây là hai làn điệu chính haynhất và độc đáo nhất của làn điệu Then. Ngoài ra, ông còn sưu tầm vàchỉnh lý hàng chục bài Then cổ.
Tuy nhiên, do các bài hát Then cổ đượcghi bằng chữ Nho, nên ông phải đã miệt mài học chữ Nho trong một thờigian dài để dịch và chuyển các bài Then cổ sang hát bằng tiếng Tày. Đángchú ý, những tiết mục đặc sắc do chính ông dàn dựng và biểu diễn đóluôn đạt nhiều giải cao trong các kỳ liên hoan của huyện, tỉnh, khu vực.
Điển hình như năm 2007, tại Liên hoan dân ca dân vũ nhạc cụ dân tộcTuyên Quang tiết mục “Lọong thuông” do ông dàn dựng và biểu diễn đã đạtgiải xuất sắc. Ngoài ra, ông còn đạt giải A trong Liên hoan hát then,đàn tính lần thứ 2-tháng 10/2007, tại Cao Bằng, với tiết mục “TảnBioóc”; năm 2010, đạt giải xuất sắc với tiết mục “Cung bướm lượn thángba” tại Liên hoan các câu lạc bộ đàn hát dân ca và gia đình văn nghệ.
Chia tay ông Hà Thuấn chúng tôi tìm đến nhà của anh Hoàng TiếnCác, dân tộc Tày, thôn Khuôn Khoai, xã Yên Nguyên, huyện Chiêm Hóa(Tuyên Quang) – người mà hơn 30 năm qua, miệt mài nghiên cứu lưu giữ,phát triển những làn điệu hát Then truyền thống của dân tộc Tày và mởlớp truyền nghề miễn phí cho thế hệ trẻ.
Theo anh Các kể, từ khi 19 tuổi, anh đã “vượt rừng băng suối” sangCao Bằng học hát Then vì nghe các cụ thời bấy giờ kể ở Cao Bằng có nhiềunghệ nhân hát Then, cọi còn lưu giữ được những làn điệu cổ và có lốihát rất lôi cuốn người nghe. Sau nhiều tháng miệt mài học tập, anh đãgảy thạo đàn tính và hát khá tự nhiên các thể loại Then, cọi.
Trongnhững năm theo nghề hát Then, anh tự mày mò cải biên những điệu hát cổcho phù hợp hơn, dễ hát hơn để phổ biến rộng rãi cho nhiều người ở thôn,xã cùng hát. Những bài hát của anh được bà con hay hát như: “Yên Nguyênquê noọng”, “Anh là người đoàn viên tiên tiến”, “Quê em đổi mới”...Cũng theo anh Các, Then là “cuộc sống” của người Tày, bởi ngày xưa, Thenlà những khúc hát sử dụng trong việc cúng chữa bệnh, giải hạn, cầu mùa,cấp sắc…
Tiếng Then còn làm cho con người quên ăn, chim ngừng hót, súcvật trên rừng phải ngẩn ngơ, gió ngừng thổi, mây ngừng bay. Giai điệucủa hát Then mênh mang, chứa đựng nỗi lòng của người hát. Khi các chàngtrai, cô gái nghe thấy tiếng Then của nhau mà hiểu được nỗi lòng củanhau.
Trải qua thời gian, tiếng Then không hề mất đi tính đặc trưng vốncó mà càng làm cho sức sống của người Tày càng căng tràn, giúp cho mốiduyên tình giữa con người và thiên nhiên ngày thêm mặn mà, cuộc sốngngày càng sinh sôi…
Không những vậy, nhằm phổ biến rộng rãi loại hình hát Then truyềnthống của dân tộc, tranh thủ những lúc nông nhàn anh Các lại tổ chứccác lớp học dạy hát Then và đánh đàn tính cho thế hệ trẻ. Nhờ vậy, từchỗ số người biết hát Then ở xã Yên Nguyên chỉ đếm trên đầu ngón tay,đến nay số người biết hát lên đến gần 100 người, trong đó đa phần là thếhệ trẻ.
Chia tay ông Hà Thuấnvà anh Các, rời “cái nôi” vùng hát then tỉnh Tuyên Quang, chúng tôi tìmđến gặp ông Mông Trí Thức, dân tộc Tày, thôn Suối Khoáng, xã Phú Lâm,huyện Yên Sơn – người làm đàn tính có tiếng của tỉnh Tuyên Quang. Trongnhững năm qua, ông Thức đã sản xuất ra hàng trăm cây đàn tính cung cấpcho các đội văn nghệ, những thầy, nghệ nhân hát Then trong và ngoàitỉnh.
Ông Thức tự hào: Nói đến hát Then khôngthể nào không nhắc đến cây đàn tính. Then là điệu nhạc, là món quà củatrời, đất đã trao gửi cho người Tày. Nhưng hát Then mà không có đàn tínhthì như mùa xuân không có hoa đào nở, như miếng cau thiếu lá trầu xanh.
Ông Thức giải thích, đàn tính là dụng cụ để đệm khi hát Then, được làmtừ ba loại vật liệu dễ tìm là quả bầu khô, cắt tiện thật khéo, gắn lênmặt cắt một mảnh ván mỏng; cần đàn làm bằng gỗ dâu hay thừng mục, vuốtthon một mặt phẳng và nối suôn qua bầu đàn, trên ngọn cần có thể khắchình long, phượng, chim, thú; dây đàn được làm từ tơ tằm. Thêm ba númchốt ngang qua khe máng đầu cần để mắc dây đàn và “con ngựa” trên mặthộp, “con ngựa” có 3 khía đặt đỡ ba dây…
Đàn tính được làm theo tỷ lệ,kích thước “Song căm tẩu, cẩu căm cản” (hai nắm bầu, chín nắm cần”;tiếng Tày “tẩu” là bầu đàn, “song căm” là đường kính hộp đàn bằng hainắm tay, tương được 18cm, cần đàn “cản đàn” cả phần thân cắm trong hộpđàn dài “cẩu căm” (chín nắm tay) tương đương 81 cm, còn lại ngọn cần đàndài khoảng 20 cm để làm máng chốt dây và trang trí…
Chia tay những người đang “giữ hồn” của làn điệu hát Then tỉnh TuyênQuang, chúng tôi nhớ mãi câu nói của nghệ nhân Hà Thuấn: Nếu màng đếnchuyện kinh phí thì tôi đã “giải nghệ” từ lâu. Tôi sưu tầm, giới thiệulàn điệu hát Then là trách nhiệm, là sự tri ân với hồn cốt dân tộc.
BàVũ Thị Bích Việt - Phó Chủ tịch Ủy ban Nhân dân tỉnh tỉnh Tuyên Quang cho biết tỉnh Tuyên Quang hiện có 22 dân tộc thiểu số, cư trú lâu đời, có phongtục tập quán riêng, tạo nên bản sắc văn hoá độc đáo, nhưng do nhiềunguyên nhân bản sắc văn hóa các dân tộc đang bị mai một, do vậy, việcnhững thầy, nghệ nhân hát Then miệt mài sưu tầm, lưu giữ và truyền lạicho thế hệ mai sau “báu vật” của dân tộc mình là việc làm rất đáng trântrọng./.
Vũ Quang Đán (TTXVN)
![Fan không thể “move on” khỏi G-DRAGON 2025 WORLD TOUR [Übermensch] in Hanoi, presented by VPBank. (Ảnh: Vietnam+)](https://media.vietnamplus.vn/images/69e33334334c74166c1feaea932379eed720a00893f00a7fc8d35a06434a9a8aca73913cf11381f871331f4922a29d37/1-424.jpg.webp)
