Theo Bộ Nông nghiệp và Môi trường, khu vực Nam Trung Bộ và Tây Nguyên đang đối mặt với những thách thức lớn về biến đổi khí hậu, làm gia tăng hạn hán, thiếu nước. Trong khi đó, nhu cầu nước và cạnh tranh sử dụng nước giữa các ngành ngày một lớn; nhiều công trình thủy lợi xuống cấp, thiếu đồng bộ, nguy cơ mất an ninh nguồn nước gia tăng.
Trong bối cảnh đó, việc huy động hiệu quả nguồn lực xã hội hóa đầu tư, phát triển bền vững hệ thống tưới tiên tiến, tiết kiệm nước được xem là “chìa khóa” quan trọng để ứng dụng các công nghệ hiện đại vào tưới tiêu phục vụ sản xuất nông nghiệp, đặc biệt là với cây trồng cạn chủ lực, tỷ USD.
Nhiều thách thức với cây trồng cạn chủ lực
Chia sẻ tại Diễn đàn “Nghiên cứu, ứng dụng công nghệ chiến lược trong phát triển tưới tiên tiến, tiết kiệm nước cho cây trồng cạn phục vụ nông nghiệp thông minh, ứng phó biến đổi khí hậu, góp phần đảm bảo an ninh nguồn nước khu vực Nam Trung Bộ và Tây Nguyên,” sáng 29/12, đại diện Cục Quản lý và Xây dựng công trình thủy lợi (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), cho biết nhu cầu nước cho nông nghiệp hiện đang chiếm tỷ trọng lớn, trên 80%.
Đáng chú ý, hoạt động tưới chủ yếu vẫn theo biện pháp truyền thống (với tỷ lệ thất thoát, lãng phí nước lớn), trong khi việc áp dụng công nghệ tưới tiên tiến, tiết kiệm nước cho cây trồng rất thấp; nhất là với cây trồng cạn - trong đó có các cây trồng cạn chủ lực, tỷ USD như: càphê, điều, hồ tiêu, cao su...
Ông Vũ Minh Việt - Phó Tổng Biên tập Báo Nông nghiệp và Môi trường, cũng nhấn mạnh Nam Trung bộ và Tây Nguyên là một trong những vùng có vai trò đặc biệt quan trọng trong phát triển nông nghiệp hàng hóa, nhất là đối với các cây trồng cạn chủ lực như càphê, hồ tiêu, điều, cao su, cây ăn quả và cây công nghiệp dài ngày. Tuy nhiên, đây cũng là khu vực chịu tác động nặng nề của biến đổi khí hậu, với tình trạng hạn hán, thiếu nước, suy giảm nguồn nước mặt và nước ngầm ngày càng gay gắt.
Nêu thực tế tại địa phương, ông Nguyễn Thành Long, Chi cục trưởng Chi cục Thủy lợi và Phòng chống thiên tai - Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh Đắk Lắk, cho biết trên địa bàn tỉnh hiện có khoảng hơn 84.661 ha cây trồng cạn được tưới tiên tiến, tiết kiệm nước (chủ yếu là cây công nghiệp có giá trị kinh tế cao như càphê, hồ tiêu và cây ăn quả sầu riêng, cam, quýt). Tuy vậy, thực tiễn việc áp dụng nhân rộng mô hình tưới tiên tiến, tiết kiệm nước cho cây trồng cạn trên địa bàn tỉnh cũng còn gặp nhiều khó khăn.
Nguyên nhân được ông Long chỉ ra là bởi chi phí đầu tư tưới cho cây trồng cạn bằng hệ thống tưới tiên tiến, tiết kiệm nước tương đối lớn (mỗi ha tốn khoảng từ 50-60 triệu đồng), trong khi giá cả nông sản bấp bênh nên người dân gặp khó khăn. Chưa kể, việc bảo quản thiết bị tưới cũng rất khó bởi nương rẫy thường ở xa nhà dân.
Bên cạnh đó, mặc dù cơ chế tài chính khuyến khích các tổ chức thủy lợi cơ sở và cá nhân phát triển công trình tưới tiên tiến, tiết kiệm nước đã được Chính phủ quy định, song việc xác định nguồn lực hỗ trợ vẫn còn gặp khó; nhận thức của người dân về tưới tiên tiến, tiết kiệm nước còn hạn chế.
Ngoài ra, hiện nay diện tích sản xuất nông nghiệp tại tỉnh Đắk Lắk chủ yếu sử dụng nguồn nước chủ yếu từ các công trình thủy lợi, ao hồ và nước ngầm; cơ sở hạ tầng do người dân tự đầu tư khai thác, đường vào khu sản xuất từng bước được cấp điện, mạng lưới điện đến khu sản xuất một số khu vực chưa đáp ứng yêu cầu cho người dân chủ động nguồn điện để sản xuất.
Huy động nguồn lực phát triển công nghệ tưới
Từ thực tiễn trên, ông Nguyễn Thành Long, Chi cục trưởng Chi cục Thủy lợi và Phòng chống thiên tai cho biết Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh Đắk Lắk đề xuất Trung ương ưu tiên lồng ghép nguồn vốn từ các chương trình, dự án như: Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới, các chương trình thích ứng biến đổi khí hậu, chương trình phát triển nông nghiệp bền vững, các dự án ODA,… để hỗ trợ đầu tư hạ tầng tích trữ nước, hệ thống tưới tiên tiến, tiết kiệm nước cho cây trồng cạn chủ lực.
Cùng với đó, ông Long cho biết tỉnh Đắk Lắk cũng khuyến khích xã hội hóa, thu hút doanh nghiệp, hợp tác xã, tổ chức kinh tế tham gia đầu tư, liên kết sản xuất gắn với ứng dụng công nghệ tưới tiên tiến, tiết kiệm nước; từng bước hình thành chuỗi giá trị sản xuất nông nghiệp bền vững; nghiên cứu đề xuất cơ chế hỗ trợ tín dụng ưu đãi, giảm lãi suất vay cho nông dân, hợp tác xã đầu tư hệ thống tưới tiên tiến, tiết kiệm nước.
“Huy động hiệu quả nguồn lực xã hội hóa đầu tư, phát triển bền vững hệ thống tưới tiên tiến, tiết kiệm nước sẽ là một trong những chìa khóa quan trọng để ứng dụng các công nghệ hiện đại vào tưới tiêu phục vụ sản xuất nông nghiệp,” Chi cục trưởng Nguyễn Thành Long nói.
Về phía Bộ Nông nghiệp và Môi trường, ông Nguyễn Hoài Nam - Phó Cục trưởng Cục Quản lý và Xây dựng công trình thủy lợi, nhấn mạnh trong bối cảnh biến đổi khí hậu diễn biến ngày càng cực đoan, nhu cầu nước cho sản xuất lớn, việc nâng cao hiệu quả sử dụng nước không chỉ là yêu cầu kỹ thuật, mà là vấn đề chiến lược, gắn trực tiếp với an ninh lương thực, an ninh sinh kế và an ninh quốc gia.
Ông Nam cho biết Chiến lược thủy lợi Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 đã xác định đến năm 2030, 70% diện tích cây trồng cạn được tưới, trong đó tưới tiên tiến, tiết kiệm nước đạt tối thiểu 30%; đến giai đoạn năm 2045-2050, tỷ lệ này phải đạt 60%. Đây không chỉ là con số mục tiêu, mà là định hướng chuyển đổi căn bản tư duy từ “khai thác nước” sang “quản trị nước hiệu quả.”
Vì thế, trong thời gian tới, Cục Quản lý và Xây dựng công trình thủy lợi sẽ tiếp tục phối hợp chặt chẽ với các địa phương cụ thể hóa và tổ chức thực hiện hiệu quả Nghị định số 77/2018/NĐ-CP về hỗ trợ phát triển thủy lợi nhỏ, thủy lợi nội đồng và tưới tiên tiến, tiết kiệm nước. Trọng tâm là đơn giản hóa quy trình, tăng tính minh bạch, công khai để người dân, hợp tác xã thực sự tiếp cận được chính sách.
“Chúng tôi sẽ tham mưu lồng ghép mạnh mẽ nguồn lực từ Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới, chương trình phát triển nông nghiệp bền vững, nguồn vốn ODA và tín dụng ưu đãi,… nhằm hỗ trợ đầu tư hạ tầng tích trữ nước và hệ thống tưới tiên tiến cho cây trồng cạn chủ lực,” ông Nam nhấn mạnh.
Bên cạnh đó, ông Nam cho biết các chính sách ưu đãi về thuế, đất đai, nghiên cứu - thử nghiệm - trình diễn mô hình, cũng như cơ chế đặt hàng, hợp tác công - tư sẽ được nghiên cứu, đề xuất nhằm tạo động lực để doanh nghiệp đồng hành lâu dài với nông dân, không chỉ bán thiết bị mà còn cung cấp dịch vụ kỹ thuật, bảo trì, đào tạo.
Ngoài ra, Cục Quản lý và Xây dựng công trình thủy lợi sẽ thúc đẩy xây dựng cơ sở dữ liệu số về tưới tiên tiến, tích hợp với cơ sở dữ liệu ngành nông nghiệp; từng bước hình thành hệ thống quản lý, giám sát, đánh giá hiệu quả sử dụng nước trên quy mô vùng và quốc gia. Trong đó công nghệ số, trí tuệ nhân tạo, cảm biến sẽ là công cụ hỗ trợ ra quyết định, giúp người nông dân tưới đúng - tưới đủ - tưới hiệu quả.
“Chúng tôi cam kết sẽ đồng hành cùng địa phương, doanh nghiệp, hợp tác xã và bà con nông dân, lấy người sử dụng nước làm trung tâm, lấy hiệu quả và bền vững làm thước đo, để từng bước hiện thực hóa mục tiêu của Chiến lược thủy lợi đến năm 2030 và tầm nhìn đến năm 2045,” ông Nam nói./.