Người Ê Đê là dân tộc đông thứ 12 tại Việt Nam, với dân số hơn 331.000 người, tập trung chủ yếu ở Đắk Lắk, phía Nam tỉnh Gia Lai và phía Tây tỉnh Khánh Hòa.
Dân tộc Ê Đê thuộc nhóm ngôn ngữ Mã Lai, có nguồn gốc từ vùng biển. Người Ê Đê di cư lên Tây Nguyên từ cuối thế kỷ thứ 8 đến thế kỷ 15. Chính vì thế, dù đã sinh sống trên cao nguyên hàng trăm năm, nhưng những hình ảnh về bến nước, con thuyền vẫn in đậm trong văn hóa của người Ê Đê và được tái hiện qua kiến trúc nhà dài mang hình dáng con thuyền với cửa chính mở ra sân sàn rộng, cửa sổ mở ở phía hông. Bên trong nhà có trần gỗ hình vòm giống hệt mui thuyền.
Dấu ấn mẫu hệ trong kiến trúc nhà dài
Nhà dài Ê Đê thuộc loại nhà sàn thấp, dài từ 15 đến hơn 100m tùy theo quy mô gia đình. Nguyên vật liệu chủ yếu gồm gỗ, tre, nứa, mái tranh; kết cấu cột kèo bằng gỗ tốt đảm bảo sức chống chịu thời tiết khắc nghiệt.
Nguyên vật liệu làm nên ngôi nhà dài truyền thống của người Ê Đê chủ yếu bằng gỗ, tre, nứa, mái tranh. Kết cấu của nhà là cột kèo bằng gỗ tốt có sức chống chịu sự khắc nghiệt của thời tiết.
Nhà được thưng vách và lót sàn bằng phên nứa, mái lợp cỏ tranh, đỉnh mái cách sàn nhà khoảng 4m-5m, lòng nhà rộng khoảng 4,5m-5,5m, ngôi nhà nằm theo trục Bắc-Nam.
Nhà dài của người Ê Đê là một phức hợp không gian kiến trúc độc đáo, thể hiện nét đặc trưng trong đời sống sinh hoạt, tín ngưỡng-tâm linh, một công trình sáng tạo văn hóa vật chất ấn tượng.
Nhà dài không chỉ là nơi cư trú mà còn là biểu tượng sinh hoạt cộng đồng, tín ngưỡng và chế độ mẫu hệ, in đậm trong đời sống tinh thần của người Ê Đê. Khi một thành viên nữ trong gia đình đi lấy chồng, ngôi nhà sẽ được nối dài. Còn khi con trai kết hôn sẽ về sống tại nhà vợ.
Thông thường, một ngôi nhà dài có 7-9 cặp vợ chồng sinh sống. Bố cục nhà chia làm hai phần: nửa trước gọi là “Gah,” là không gian tiếp khách, sinh hoạt chung với ghế chủ, ghế khách, bếp chủ, ghế dài Kpan và cồng chiêng; nửa sau gọi là “Ôk,” là nơi ở của các đôi vợ chồng, đặt bếp nấu ăn chung.
Phía trước cửa nhà dài có hai cầu thang, một dành cho khách, một cho người trong gia đình, mỗi cầu thang 5-7 bậc, đẽo bằng gỗ quý. Phần đầu cầu thang tiếp giáp với hiên nhà được chạm hình mặt Trăng lưỡi liềm, ngay phía dưới là hai bầu vú căng tròn, tượng trưng cho uy quyền và vai trò trung tâm của người phụ nữ trong gia đình.
Không gian dưới mái nhà dài là nơi diễn xướng cồng chiêng, hát kể sử thi, dệt thổ cẩm và sinh hoạt cộng đồng.
Mọi chi tiết điêu khắc, trang trí trong nhà dài đều dựa trên môtíp mẫu hệ và tín ngưỡng phồn thực. Trong nhà từ ghế Kpan, bếp lửa, chiêng, ché, sừng trâu, trống, rượu cần… được bố trí hợp lý, tạo nên một tổng thể hài hòa, phản ánh sự giàu có, tôn vinh văn hóa và triết lý nhân sinh của gia chủ, cũng như sự kết nối giữa con người với thiên nhiên và vũ trụ.
Chủ nhà dài thường là phụ nữ, con cái mang họ mẹ, con trai không thừa kế tài sản. Người con gái út sẽ thừa kế nhà thờ cúng ông bà và có trách nhiệm chăm sóc cha mẹ già.
Nhìn vào cửa sổ của ngôi nhà dài, người ta có thể biết cô gái đã lập gia đình hay chưa: Nếu cửa sổ mở ra là dấu hiệu cô đã lấy chồng. Với cách bố trí này, nhà dài không chỉ là nơi ở mà còn là biểu tượng của chế độ mẫu hệ, mối quan hệ gia tộc và văn hóa cộng đồng.
Bảo tồn và phát huy giá trị nhà dài Ê Đê hiện nay
Hiện nay, sự đô thị hóa và những đổi thay trong cuộc sống buôn làng khiến nhiều ngôi nhà dài bị rút ngắn, thay đổi hình dáng, cầu thang và cách bài trí. Những ngôi nhà dài mới ít được xây dựng vì không đủ diện tích đất, vì vật liệu gỗ ngày càng hiếm và đắt đỏ.
Đứng trước nguy cơ mai một nét văn hóa quan trọng của bà con Ê Đê, nhiều nỗ lực bảo tồn nhà dài đã và đang được triển khai mạnh mẽ ở nhiều địa phương. Trong đó, chính quyền phối hợp với các tổ chức văn hóa, bảo tàng, nghệ nhân cao tuổi và đồng bào Ê Đê tổ chức các lớp truyền dạy kỹ thuật xây dựng và trang trí nhà dài.
Một hướng đi hiệu quả là gắn nhà dài với phát triển du lịch cộng đồng. Nhiều nhà dài được chỉnh trang thành homestay, nơi du khách có thể lưu trú, thưởng thức ẩm thực bản địa, trải nghiệm dệt thổ cẩm, nghe cồng chiêng và tìm hiểu phong tục mẫu hệ ngay trong không gian sinh hoạt của người Ê Đê.
Việc này không chỉ tạo nguồn thu ổn định cho người dân mà còn giúp di sản được “sống” cùng cộng đồng, thay vì chỉ là kiến trúc trưng bày.
Mới đây nhất, Bảo tàng tỉnh Đắk Lắk đã tổ chức khai mạc không gian trưng bày, trải nghiệm nhà dài truyền thống và tái hiện “Lễ lên nhà mới” của người Ê Đê, thu hút sự quan tâm của đông đảo khách du lịch.
Cùng với đó, công tác truyền dạy văn hóa dân tộc được đẩy mạnh thông qua lễ hội, sinh hoạt cộng đồng, hoạt động ngoại khóa giúp thế hệ trẻ hiểu hơn về nguồn cội. Chính quyền địa phương hỗ trợ kỹ thuật và kinh phí phục dựng nhà dài, khuyến khích người dân bảo tồn các giá trị nguyên gốc nhưng vẫn linh hoạt trong ứng dụng.
Dù đối mặt thách thức từ quá trình đô thị hóa và sự thay đổi trong nếp sống, những nỗ lực bảo tồn đang giúp nhà dài Ê Đê tiếp tục hiện diện như một di sản sống - không chỉ lưu giữ tinh hoa văn hóa mẫu hệ mà còn góp phần phát triển du lịch, tạo sinh kế bền vững và gìn giữ không gian văn hóa đặc sắc của Tây Nguyên./.
Đắk Lắk: Gìn giữ và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp người Ê Đê
Đắk Lắk phát huy giá trị văn hóa truyền thống bản địa độc đáo trở thành điểm nhấn trong dòng chảy văn hóa địa phương, tạo việc làm, tăng thu nhập, phát triển du lịch cộng đồng cho người Ê Đê.
