Trong cuộc sống sinh hoạt và lao động của cộng đồng người Thái ở vùng Tây Bắc gồm Yên Bái, Lai Châu, Sơn La và Điện Biên, múa Xòe là loại hình nghệ thuật truyền thống hết sức quan trọng, được truyền từ đời này sang đời khác.
Múa Xòe còn được gọi là “Xe khăm khen” (múa cầm tay), nảy sinh trong quá trình lao động, trong sinh hoạt, phong tục tập quán, lễ hội của người Thái vùng Tây Bắc
Nhiều điệu nhảy trong múa Xòe mô phỏng những bước đi của cha ông, khai phá đất đai, phát rẫy, trồng lúa, lấy nước, tung khăn, mời rượu…, tất cả đều diễn tả sinh động thực tế cuộc sống, thể hiện những ước mơ, khát vọng của người Thái Tây Bắc.
Người Thái quan niệm: “Không Xòe thì hoa không nở, không Xòe thì người không vui, không Xòe thì trai gái không thành đôi, không Xòe thì lúa, ngô không thành bắp...”
Điệu Xòe giúp con người quên đi những mệt nhọc của cuộc sống thường nhật để rồi sau hội Xòe, trở lại với cuộc sống đời thường, con người thấy yêu lao động, yêu cuộc sống hơn.
Theo tài liệu ghi chép, trước đây người Thái gọi nghệ thuật múa của mình là “Xe.” Đến giữa thế kỷ 20, trong tiếng Việt, từ “Xe” biến âm thành “Xòe.”
Ngày nay, nghệ thuật múa, tác phẩm múa được nhân dân quen dùng để gọi nghệ thuật Xòe, điệu Xòe, bài Xòe. Dáng Xòe, động tác Xòe giàu tính tạo hình, đẹp đẽ về đường nét, duyên dáng về dáng vẻ và rất tinh tế trong nhịp điệu.
Nghệ thuật Xòe Thái tượng trưng cho cái đẹp, chứa đựng các giá trị nghệ thuật vũ đạo, âm nhạc, ca hát, trang phục, ẩm thực và ứng xử văn hóa của cộng đồng người Thái nước ta.
Nghệ thuật Xòe Thái đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản Văn hóa Phi vật thể cấp Quốc gia từ năm 2013.
Ngày 15/12/2021, tại phiên họp Ủy ban Liên Chính phủ Công ước 2003 về bảo vệ Di sản Văn hóa Phi vật thể lần thứ 16 của UNESCO diễn ra tại Thủ đô Paris (Pháp), Di sản "Nghệ thuật Xòe Thái" của Việt Nam chính thức được UNESCO ghi danh vào Danh sách Di sản Văn hóa Phi vật thể đại diện của nhân loại.
Điệu Xòe được dành cho tất cả mọi người không kể tuổi tác, giới tính, địa vị xã hội, nghề nghiệp và tộc người cùng tham gia, vì vậy có sức sống bền vững, được cộng đồng truyền từ đời này sang đời khác qua nhiều thế hệ.
[Nghệ thuật Xòe Thái - biểu tượng văn hóa gắn kết cộng đồng]
Khi múa Xòe, ranh giới giữa người Xòe và người xem Xòe thường không phân biệt rõ ràng. Những người biểu diễn và người xem luôn hòa đồng, cộng cảm cùng ùa vào nắm tay nhau để hòa chung vào nhịp Xòe…
Ở giữa vòng Xòe, họ dựng lên một cây cột gọi là “cây xén xính,” trên đó có treo hình thù các con vật, hình mặt trăng, mặt trời có khi được đan bằng tre hoặc đẽo gỗ.
Nhạc cụ dùng để múa Xòe gồm 1 trống, 2 cồng, 1 chũm chọe. Âm nhạc của điệu múa này cũng là biểu hiện cho thế giới quan và nhân sinh quan của người xưa, khi tiếng trống là âm thanh của mặt đất, tiếng cồng là sự vang vọng của bầu trời, tiếng chũm chọe là biểu tượng “phồn thực” của muôn loài.
Trình diễn nghệ thuật Xòe Thái. (Ảnh: Thành Đạt/TTXVN) Người Thái có đến trên 30 điệu xòe, nhưng tất cả đều bắt nguồn từ 6 điệu xòe cổ. Đó là các điệu Xòe “Khắm khăn mời lẩu”(nâng khăn mời rượu); Điệu “Phá xí” (bổ bốn); Điệu “Đổn hôn” (tiến lùi); Điệu “Nhôm khăn” (tung khăn); Điệu “Ỏm lọm tốp mứ” (Vòng tròn vỗ tay) và Điệu “Khắm khen” (tức là Cầm tay nhau).
Mỗi dáng đi, cách đứng, cách xếp đội hình, sẽ mang những ý nghĩa khác nhau mà điệu Xòe thể hiện.
Điệu “Khắm khen” (Cầm tay nhau)
Điệu Xòe khắm khen có nghĩa là nắm tay cùng Xòe. Đây là điệu Xòe cơ bản trong nghệ thuật dân vũ của dân tộc Thái, điệu Xòe này được hình thành trong quá trình lao động từ thuở sơ khai.
Khi săn được con thú, mỗi khi có niềm vui trong gia đình, cộng đồng mọi người nắm tay nhau nhảy quanh đống lửa.
Đây cũng là những động tác cơ bản đầu tiên làm tiền đề để phát triển thành những điệu Xòe tiếp theo và phát triển thành những tác phẩm múa dân gian đặc sắc.
Điệu Xòe “Nhôm khăn” (Tung khăn)
Ở điệu Xòe này động tác chân bước và tay vung lên cao như điệu Xòe khắm khen, chỉ thêm có khăn quàng trên cổ, khi tay tung cao theo nhịp bước chân thì đồng thời hai tay cầm hai đầu khăn tung lên cao theo nhịp trống Xòe.
Múa Xòe là biểu tượng văn hóa Thái góp phần gắn kết con người với con người, con người với trời đất một cách sinh động, lãng mạn, đậm tính xã hội. (Ảnh: TTXVN phát) Đây là điệu Xòe tưng bừng nhất, hay dùng khi mùa vụ bội thu, đám cưới, lên nhà mới…thể hiện niềm vui vô bờ bến. Chiếc khăn piêu quàng trên cổ tung lên theo mỗi nhịp Xòe như muôn sắc màu của cuộc sống, đồng thời cũng thành quả lao động sáng tạo của những người con gái Thái.
Điệu Xòe Đổn hôn (Xòe bước tiến lùi)
Với điệu Xòe này, trong vòng tròn, cứ một người bước tiến, một người sát cạnh bước lùi, động tác bước chân, tay cầm khăn tung cao như điệu Xòe Nhôm khăn, nhưng bước theo nhịp kép, hết một nhịp 4/4 mới tung khăn lên cao, và ký chân, sau đó người vừa có bước tiến thì bước lùi lại và người vừa bước lùi thì bước tiến lên, cứ như vậy theo nhịp trống.
Điệu Xòe Đổn hôn mang ý nghĩa nhân văn sâu sắc, cho dù cuộc sống có lúc buồn, lúc vui, có khi chao đảo trước sóng gió, khó khăn. Song mọi người vẫn chung lòng hướng tới một niềm tin son sắt, cho dù vật đổi sao dời nhưng lòng người không bao giờ thay đổi.
Điệu Xòe Phá xí (Bổ bốn)
Điệu Xòe diễn tả tình đoàn kết của cộng đồng, dù ở bất cứ phương trời nào đều hướng về tổ tiên, quê hương. Điệu Đổn hôn (tiến lùi) như muốn khẳng định dù đất trời có đổi thay, cuộc sống có thế nào thì ý trí và tình người vẫn luôn sắt son bền chặt, gạt đi mọi trở lực ở phía trước, vun vén, chắt chiu những thành tựu có được.
Điệu Xòe Khắm khăn mơi lảu (Nâng khăn mời rượu)
Đây là điệu múa đầy chất trữ tình và ấm áp tình người, thể hiện lòng hiếu khách, giống như người miền xuôi “miếng trầu là đầu câu chuyện,” làm cho con người gần nhau hơn, chan hòa, đoàn kết, chén rượu trở thành chén rượu tình, chén rượu nghĩa.
Điệu Xòe “Ỏm lọm tốp mư” (Đi vòng tròn vỗ tay)
Điệu Xòe thể hiện niềm vui mừng khi gặp nhau hoặc đạt được thành quả lớn lao trong cuộc sống. Khi Xòe, mọi người nhìn vào nhau như trao gửi niềm vui, hạnh phúc và tin yêu.
Mỗi khi vòng tròn Xòe đảo chiều thể hiện cuộc sống dù thay đổi đến đâu thì hạnh phúc, bình yên luôn là niềm tin và khát vọng.
Phổ biến nhất là các điệu xòe vòng với sự tham gia của số lượng người không giới hạn. (Ảnh: TTXVN phát) Đây là điệu Xòe kết thúc mỗi cuộc vui, khi mọi người đã trao nhau những tình cảm chân thành, thì điệu Xòe này biểu hiện niềm hân hoan, sự thỏa mãn, đó cũng là những bước chân chếnh choáng men say của rượu nồng và tình người ngây ngất, tiếng vỗ tay cũng nhỏ dần, thưa dần cùng ánh lửa le lói báo hiệu đêm sắp tàn, mọi người chia tay và chào đón một ngày mới.
Với giá trị nghệ thuật và nhân văn, hiện nay các điệu Xòe dân vũ được biên soạn và đưa thành bài học múa cơ bản, nhiều tiết mục Xòe được đưa đi tham gia liên hoan, hội thi, hội diễn cấp quốc gia đạt giải cao và được lưu diễn nhiều nơi trong nước và quốc tế.
Nghệ thuật Xòe Thái đã vượt qua nét đẹp của loại hình múa truyền thống với thẩm mỹ sáng tạo, khát vọng vươn tới những giá trị chân-thiện-mỹ của mỗi thành viên trong cộng đồng các dân tộc Tây Bắc.
Đó là biểu tượng của tinh thần đoàn kết dân tộc, sự sẻ chia, tình yêu thương sâu sắc giữa con người với con người, sự hài hòa giữa con người với văn hóa, bản sắc dân tộc và thiên nhiên hùng vĩ với những triết lý sống cao đẹp./.
