Thu hoạch cá tra tại hộ nông dân sản xuất liên kết với Tập đoàn Sao Mai An Giang ở thành phố Cần Thơ. (Ảnh: Vũ Sinh/TTXVN) Ngành chế biến xuất khẩu cá tra Việt Nam đang phải đối diện với nhiều vấn đề như nguồn cung nguyên liệu thiếu, đẩy giá nguyên liệu lên cao khiến cho các doanh nghiệp phải cố gắng xoay sở để đáp ứng các đơn hàng đã ký.
Cùng với đó là những biến động nguồn cung của thế giới, khiến cá tra Việt Nam gặp thêm nhiều sức ép cạnh tranh nếu muốn giữ vững thị trường hiện nay.
Thế nhưng, ngành nuôi trồng, chế biến và xuất khẩu cá tra Việt Nam năm 2018 vẫn được đánh giá có sự bứt phá ngoạn mục, với trị giá xuất khẩu cao nhất từ trước đến nay, đạt 2,26 tỷ USD.
Người nuôi cá tra ở khu vực đồng bằng sông Cửu Long có một năm thu lãi lớn, với giá thành sản xuất khoảng 21.000 đồng/kg, nhưng có thời điểm giá bán cá thương phẩm đạt 35.000-36.500 đồng/kg; các doanh nghiệp xuất khẩu cũng có một năm khởi sắc khi mặt hàng cá tra philê đông lạnh được xuất khẩu mạnh vào thị trường Trung Quốc, châu Âu, Hoa Kỳ, mặc dù bị các nước nhập khẩu tăng áp thuế chống bán phá giá, cũng như đưa các tiêu chuẩn "hàng rào kỹ thuật" cao.
Bứt phá để ngang tầm quốc tế
Theo thống kê của Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, trong năm 2018, xuất khẩu cá tra của Việt Nam đạt gần 2,26 tỷ USD, tăng 15% so với kế hoạch đề ra. Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn đánh giá, đây là đỉnh cao của ngành chế biến, xuất khẩu cá tra từ trước đến nay.
Để có được kết quả này, toàn ngành cá tra đã nỗ lực hết mình để làm thay đổi cách nhìn nhận và đánh giá của các thị trường dành cho toàn quy trình nuôi cá tra tại Việt Nam; trong đó, phải kể đến thành quả đạt được là Bộ Nông nghiệp Mỹ đã công nhận quy trình nuôi cá tra tại Việt Nam tương đương với quy trình nuôi cá da trơn tại Mỹ.
Ông Trương Đình Hòe, Tổng Thư ký Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu thủy sản Việt Nam chia sẻ, trong suốt 16 năm liên tục, kể từ ngày 28/6/2002, con cá tra Việt Nam đã chống chọi với hàng rào thuế chống bán phá giá, một loại thuế được nước Mỹ dùng để bảo vệ cho cá tuyết, một loại cá da trơn được nông dân Mỹ sản xuất và cung ứng cho thị trường này.
Đồng thời, trong giai đoạn 2014 -2016, hình ảnh con cá tra Việt Nam bị bôi nhọ tại thị trường châu Âu đã làm cho giá cá tra giảm sâu, ảnh hưởng mạnh đến hoạt động sản xuất cá tra của người dân đồng bằng sông Cửu Long, nhiều người treo ao, chuyển nghề khác để mưu sinh khi con cá tra bị thất thế.
Nhưng đến giữa năm 2018, ngành cá tra Việt Nam đã đón các đoàn thanh tra của Bộ Nông nghiệp Mỹ đến kiểm tra thực tế sản xuất tại Việt Nam. Kết quả là Cục kiểm tra an toàn thực phẩm thuộc Bộ Nông nghiệp Mỹ đã đề xuất công nhận cá tra, cá basa Việt Nam có hệ thống kiểm soát chất lượng tương đương với cá da trơn Mỹ và đủ điều kiện xuất khẩu sang Mỹ.
Tại thị trường châu Âu, hình ảnh của con cá tra cũng được khôi phục, các sản phẩm cá tra đông lạnh và cá tra chế biến đã được nhiều siêu thị tại Pháp, Tây Ban Nha, Đức,… đưa lên kệ trưng bày và được người tiêu dùng của các quốc gia này lựa chọn.
Bên cạnh đó, cũng trong năm 2018, sản phẩm cá tra chế biến như cá tra tẩm gia vị, cá tra tẩm bột, cá tra xiên que cũng đã được thị trường châu Á như Nhật Bản, Hàn Quốc đón nhận mạnh mẽ, trở thành sự lựa chọn song song với các sản phẩm thủy sản khác như cá ngừ, cá hồi,…
Điều này cho thấy, chất lượng và hình ảnh cá tra Việt Nam đã được nâng tầm và đường hoàng bước chân vào thị trường khó tính nhất nhì trên thế giới. Khi được sự công nhận này, thuế chống bán phá giá đối với cá tra Việt Nam được giảm.
Đối với một số doanh nghiệp xuất khẩu vào thị trường Mỹ có uy tín như Công ty Cổ phần Vĩnh Hoàn, Công ty Trách nhiệm hữu hạn Thủy sản Phương Đông có mức thuế giảm về 0% đã giúp thị trường tiêu thụ cá tra này tăng trưởng mạnh.
Cụ thể, qua phân tích thị trường tiêu thụ cá tra trong năm 2018 cho thấy, Mỹ tăng trưởng cao nhất với tốc độ 54,5%, chiếm hơn 24% thị phần cá tra Việt Nam, trở lại vị trí tiêu thụ cá tra Việt Nam số 1 sau thời gian dài bị Trung Quốc qua mặt. Thị trường Trung Quốc với mức tăng trưởng hơn 29%, chiếm 23,7% thị phần cá tra Việt Nam.
Riêng thị trường châu Âu cũng khôi phục mạnh mẽ sau thời gian con cá tra Việt Nam bị bôi nhọ tại thị trường này, với mức tăng trưởng 17% so với năm 2017.
Thủy sản là một trong 4 mặt hàng xuất khẩu tăng trưởng mạnh nhất 9 tháng năm 2018. (Ảnh: Vũ Sinh/TTXVN) Khơi thông thị trường mới
Ngoài những thị trường khó tính, trong năm 2018, ngành cá tra cũng đã có chiến lược khơi thông những thị trường đang phát triển và đầy tiềm năng khác tại khu vực châu Á như thị trường Trung Đông.
Tại thị trường này, Các tiểu Vương quốc Arab thống nhất, Ai Cập và Saudi Arabia là 3 thị trường lớn nhất nhập khẩu cá tra Việt Nam tại khu vực này. Ước tính, trong năm 2018, thị trường này đã nhập khẩu 290 triệu USD cá tra của Việt Nam.
Hiệp hội Chế biến và xuất khẩu thủy sản đánh giá, thị trường Trung Đông là một thị trường mới của cá tra Việt Nam. Đây là loài thủy sản nên sẽ dễ dàng vượt qua các yêu cầu liên quan đến tìn ngưỡng, tôn giáo của các quốc gia tại thị trường này.
Vì vậy, các doanh nghiệp chế biến và xuất khẩu thủy sản muốn khơi thông thị trường Trung Đông, phải thực hiện các yêu cầu về chương trình chăn nuôi Halal đối với các sản phẩm, thức ăn chăn nuôi, cơ sở sản xuất giống cá tra Việt Nam phải có chứng nhận Halal, để lưu thông sản phẩm thuận lợi hơn tại đây.
Bên cạnh đó, thị trường Trung Quốc cũng được nhận định là thị trường tốt để nâng cao năng lực xuất khẩu cá tra của Việt Nam. Ông Nguyễn Ngọc Oai, Quyền Tổng cục trưởng Tổng cục Thủy sản nhận xét, vận chuyển cá tra từ đồng bằng sông Cửu Long đi từ biển đến Thượng Hải, Thẩm Quyến cũng bằng thời gian vận chuyển bằng đường bộ đi qua biên giới phía Bắc.
Đây là điều kiện thuận lợi để các doanh nghiệp đẩy mạnh xuất khẩu chính ngạch sang Trung Quốc.
[Nguy cơ vỡ quy hoạch do nông dân ồ ạt tăng diện tích nuôi cá tra giống]
Qua đó, giúp cho các doanh nghiệp bị kiểm soát chặt khi nhập khẩu qua đường biên mậu thì vẫn không bị ảnh hưởng nhiều. Tuy nhiên, dù thị trường Trung Quốc là thị trường tiềm năng lớn về tiêu thụ cá tra Việt Nam, lại là thị trường vừa gần, vừa có nhu cầu sản phẩm đa dạng nhưng lại ẩn chứa nhiều rủi ro.
Tại buổi tọa đàm Doanh nghiệp xuất khẩu nông sản Việt Nam vào Trung Quốc vừa diễn ra tại Thành phố Hồ Chí Minh, ông Trần Thanh Nam, Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn nhận định, Trung Quốc hiện đang là thị trường tiêu thụ chính các loại nông sản của Việt Nam.
Tuy nhiên, hiện nay thị trường này ngày càng yêu cầu cao về chất lượng sản phẩm, truy xuất nguồn gốc, bao bì nhãn mác rõ ràng và ưu tiên nhập khẩu qua đường chính ngạch.
Đến tháng 6/2019, toàn bộ nông sản Việt Nam xuất khẩu chính ngạch vào thị trường Trung Quốc phải đảm bảo các điều kiện trên. Để làm được, các doanh nghiệp Việt Nam; trong đó có doanh nghiệp chế biến xuất khẩu cá tra cần nhanh chóng chuyển hướng sản xuất, đầu tư nâng cao chất lượng sản phẩm, nắm rõ nhu cầu thị trường để định hướng sản xuất cho phù hợp.
Thêm nhiều đối thủ
Trong nhiều năm cá tra mang lại lợi nhuận lớn cho người nuôi và doanh nghiệp Việt Nam, điều này khiến nhiều quốc gia châu Á như Ấn Độ, Bangladesh, Malaysia, Indonesia… cũng rục rịch "tấn công" vào ngành nuôi cá tra, tăng sự cạnh tranh cho loại thủy sản này; trong đó, không thể không kể đến Trung Quốc - một quốc gia tiêu thụ 60% sản lượng cá tra nguyên liệu của Việt Nam.
Theo đó,Trung Quốc cũng đã nuôi và thu hoạch 10.000 tấn cá tra ở đảo Hải Nam, sản lượng cá tra tại Ấn Độ đạt 650.000 tấn, Bangladesh 450.000 tấn, Indonesia 110.000 tấn.
Theo ông Trương Đình Hòe, Tổng Thư ký Hiệp hội Chế biến và xuất khẩu thủy sản Việt Nam, kể từ tháng 11/2018, nguồn nguyên liệu cá tra Việt Nam nhập khẩu vào thị trường Trung Quốc có xu hướng giảm, một phần do sự căng thẳng thương mại Mỹ-Trung, làm cho các doanh nghiệp chế biến xuất khẩu cá tra khó đưa hàng vào thị trường Mỹ, dẫn đến giảm nhập khẩu cá tra nguyên liệu từ Việt Nam.
Sản lượng nuôi trồng thủy sản 9 tháng thu hoạch ước đạt 2,93 triệu tấn, tăng 6,6% so với cùng kỳ năm 2017. (Ảnh: Vũ Sinh/TTXVN) Mặt khác, Trung Quốc cũng bắt đầu có chiến lược nuôi cá tra để giảm thiểu nhập khẩu cá tra nguyên liệu để cung ứng cho thị trường trong nước, tăng khả năng cạnh tranh với nguồn cung cá tra Việt Nam.
Ông Vĩ Tích Thành, Tham tán Thương mại và Kinh tế, Tổng Lãnh sự quán Trung Quốc tại Thành phố Hồ Chí Minh cho biết, người Trung Quốc gần đây rất thích ăn cá tra, basa cho món lẩu, nhất là người tiêu dùng ở các tỉnh xa biển, ít được ăn thủy sản.
Vì vậy, Trung Quốc bắt đầu hoạt động nuôi cá tra và đã tăng cường nhập khẩu giống cá tra từ Việt Nam, để cung ứng cho nhu cầu nuôi cá tra trong nước.
Theo các doanh nghiệp chế biến, xuất khẩu thủy sản, qua khảo sát thông tin thị trường Trung Đông, mức chi tiêu trung bình của người tiêu dùng tại thị trường Trung Đông khá cao, và có xu hướng tăng dần qua từng năm. Do đó, đây là thị trường mới cho các mặt hàng nông sản; trong đó có cá tra.
Indonesia nhận thấy thị trường Trung Đông sẽ mở cửa cho mặt hàng cá tra Việt Nam trong thời gian tới, con cá tra sẽ có thêm nhiều cơ hội mang lợi nhuận lớn về cho Việt Nam. Phía Indonesia cũng bắt đầu triển khai phát triển thương hiệu sản phẩm cá tra mới nhắm vào thị trường Trung Đông trong năm 2019.
Bà Nguyễn Ngô Vi Tâm, Tổng Giám đốc Công ty cổ phần Vĩnh Hoàn cho biết, một số nước khác nuôi cá tra với mục đích chính là đáp ứng nhu cầu nội địa. Trong khi đó, hầu hết cá tra Việt Nam phục vụ cho xuất khẩu.
Nếu nguồn cung của nhóm nước này vượt quá nhu cầu nội địa, họ sẽ xuất khẩu phần thừa, dù khi bắt đầu thị phần rất nhỏ nhưng cũng làm tăng sức ép cạnh tranh đối với cá tra Việt Nam.
Đặt mục tiêu nâng giá trị
Trước thế cạnh tranh mới trong năm 2019, toàn ngành cá tra Việt Nam xác định hướng đi khác biệt hơn so với khoảng thời gian trước đây để cạnh tranh với nguồn cung cá tra nguyên liệu từ các quốc gia nuôi cá tra mới nổi.
Tuy nhiên, Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu thủy sản Việt Nam đánh giá, dù các quốc gia đang có kế hoạch nuôi cá tra, nhưng xét đến cùng, chất lượng cá tra của các quốc gia này được đánh giá là thấp hơn so với sản phẩm cá tra hiện nay.
Cụ thể, thịt cá tra được nuôi tại đảo Hải Nam, Trung Quốc có màu vàng nên chưa được khách hàng tại thị trường này ưa chuộng như đối với cá tra thịt trắng của Việt Nam. Thêm vào đó, sự đa dạng trong chế biến biến sản phẩm cũng chưa cao, hầu hết chỉ mới dừng lại ở loại hình cá philê đông lạnh nên các sản phẩm cá tra chế biến của Việt Nam vẫn có sức hấp dẫn đối với khách hàng tại các quốc gia này, bà Nguyễn Ngô Vi Tâm nhận xét.
Điều này cho thấy, dù con cá tra Việt Nam đang phải đối mặt với nhiều đối thủ cạnh tranh mới, nhưng những thành quả đạt được trong thời gian qua, đặc biệt là các sản phẩm chế biến đã giúp sản phẩm cá tra Việt Nam đi đầu trong cuộc cạnh tranh này. Vì vậy, Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu thủy sản Việt Nam đặt mục tiêu mới trong năm 2019 cho ngành cá tra.
Để ngành cá tra nâng cao năng lực cạnh tranh, tiếp tục tăng trưởng, các doanh nghiệp chế biến xuất khẩu cá tra cần nhanh chóng tối ưu hóa dây chuyền sản xuất, giảm chi phí đầu vào và có phân khúc khách hàng riêng để tránh làm ảnh hưởng lẫn nhau.
Chính phương án nâng giá trị sản phẩm cá tra, đánh mạnh vào từng phân khúc cụ thể sẽ giúp ngành cá tra Việt Nam có thể ứng phó được những diễn biến khó lường của thị trường hiện nay. Đặc biệt là diễn biến khó lường trong hoạt động nhập khẩu cá tra của thị trường Trung Quốc.
Theo ông Nguyễn Ngọc Oai, Quyền Tổng Cục trưởng Tổng cục Thuỷ sản, diện tích nuôi cá tra của Việt Nam trong năm 2018 đạt 5.400 ha, tăng 3,3% so với năm 2017, sản lượng thu được 1,42 triệu tấn, tăng 8,4%.
Với sản lượng này, chưa đủ cung ứng cho hoạt động, chế biến xuất khẩu của các doanh nghiệp cá tra Việt Nam trong năm 2018. Thế nhưng, các địa phương sản xuất cá tra của khu vực Đồng bằng sông Cửu Long phải thận trọng trong quy hoạch tăng diện tích sản xuất cá tra.
Trong thời gian tới, các địa phương giữ vững sản lượng nhưng tăng cường chế biến, đa dạng sản phẩm chế biến hơn nữa để nâng cao giá trị sản phẩm cá tra, giúp ngành cá tra ứng phó được biến động nguồn cung nguyên liệu khi các quốc gia khác gia tăng sản xuất cá tra, dẫn đến thừa nguyên liệu cá tra cung ứng ra thị trường thế giới./.
