Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng cực đoan và chất lượng sống trở thành “thước đo” của đô thị hiện đại, quyết định của lãnh đạo Thành phố Hồ Chí Minh chuyển các khu “đất vàng” sang phát triển công viên, quảng trường và không gian xanh đang thu hút sự chú ý rộng rãi. Đây cũng là chủ trương được giới chuyên gia và người dân thành phố đánh giá cao, xem là biểu hiện rõ nét của bản lĩnh và tầm nhìn dài hạn của một “siêu đô thị.”
Thông tấn xã Việt Nam xin giới thiệu chùm 2 bài viết với chủ đề "Đổi đất vàng lấy màu xanh đô thị," ghi nhận những tín hiệu tích cực, kiến tạo di sản, cải thiện môi trường và làm rõ hơn những động lực phát triển mới từ chính những quyết định mang tính đột phá này.
Định hình những công trình công cộng biểu tượng
Từ khu đất số 1 Lý Thái Tổ (phường Vườn Lài) đến Cảng Nhà Rồng - Khánh Hội (phường Xóm Chiếu) hay khu đất ven biển Bãi Sau đường Thùy Vân (phường Vũng Tàu), Thành phố Hồ Chí Minh đang biến những vị trí “đất vàng” thành công viên, không gian văn hóa và sinh hoạt cộng đồng, tạo sức lan tỏa lớn trong dư luận và giới chuyên môn. Những quyết định này không chỉ mở ra các biểu tượng đô thị mới, bổ sung “lá phổi xanh” cho Thành phố, mà còn khẳng định mô hình phát triển đô thị dựa trên chất lượng sống thay cho các tòa nhà cao tầng, mở rộng bê tông hóa.
Từ vị thế “Đất vàng”
Trong số những dự án thu hút sự chú ý nhất là khu đất số 1 Lý Thái Tổ có vị trí đắc địa, giá trị thương mại thuộc nhóm cao bậc nhất Thành phố đã được Bí thư Thành ủy Thành phố Hồ Chí Minh Trần Lưu Quang quyết định chuyển khu đất này thành công viên, trong đó có Đài tưởng niệm đồng bào, cán bộ, chiến sỹ hy sinh, tử vong vì đại dịch COVID-19. Quyết định này được nhiều người cho rằng “không dễ dàng,” bởi trước đó rất nhiều nhà đầu tư có tên tuổi trên thị trường bất động sản đặc biệt quan tâm.
Theo kiến trúc sư Nguyễn Trường Lưu, Chủ tịch Liên hiệp các hội văn học nghệ thuật Thành phố Hồ Chí Minh, ý nghĩa của dự án vượt xa phạm vi kiến trúc. Trong đó, không gian tưởng niệm dạng công viên mở là xu thế toàn cầu - vừa nhân văn, vừa tạo giá trị sinh thái - xã hội bền vững. “Đây là quyết định mang tính biểu tượng của Thành phố,” ông Lưu nhấn mạnh.
Chủ trương này cũng nhận được sự đồng thuận, ủng hộ rộng rãi từ nhân dân trong và ngoài Thành phố. Dư luận đánh giá đây là công trình có ý nghĩa sâu sắc và đánh dấu bước khởi đầu quan trọng trong quá trình chỉnh trang không gian đô thị, gắn phát triển hạ tầng giao thông với các giá trị văn hóa - xã hội của Thành phố.
Theo Sở Xây dựng Thành phố, khu đất số 1 Lý Thái Tổ, tọa lạc tại nút giao Ngã Sáu Cộng Hòa và được bao quanh bởi các tuyến đường Lý Thái Tổ - Hùng Vương - Trần Bình Trọng là một trong những khu “đất vàng” giữa trung tâm Thành phố. Khu đất hình tam giác này có diện tích hơn 44.312 m2, từng thuộc sở hữu của thương nhân Hứa Bổn Hòa (Chú Hỏa) đầu thế kỷ 20 và sau năm 1975 chuyển thành Nhà khách Chính phủ do Bộ Ngoại giao quản lý với 7 căn biệt thự cũ trong khuôn viên, cùng nhiều cây xanh lớn đến nay đã xuống cấp.
Quy hoạch trước đó cho phép chức năng đất hỗn hợp, với mật độ xây dựng lên tới 35% và cao từ 2-15 tầng. Tuy nhiên, để đáp ứng yêu cầu công viên xanh và không gian tưởng niệm, Sở đã có tờ trình kiến nghị Ủy ban Nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh chấp thuận chủ trương sử dụng khu đất này để phát triển công viên công cộng, bố trí tượng đài.
Khu vực này cũng dự kiến sẽ bổ sung bãi xe ngầm và các dịch vụ tiện ích công cộng phục vụ người dân; đồng thời đề xuất điều chỉnh lộ giới mở rộng đường Trần Bình Trọng (đoạn qua khu đất số 1 Lý Thái Tổ) lên 17m với 4 làn xe.
Từ kinh nghiệm thực tiễn, Tiến sỹ Võ Kim Cương, nguyên Phó Kiến trúc sư trưởng Thành phố Hồ Chí Minh cho rằng, sự chuyển đổi chức năng khu đất từ mục đích thương mại sang không gian văn hóa - tinh thần không chỉ có ý nghĩa, phù hợp với không gian kiến trúc mà còn cải thiện môi trường hiện nay của Thành phố. Đồng thời, đề xuất cần giữ lại cụm biệt thự và hệ thống cây xanh hiện hữu; tận dụng những gì đã có để tạo nên một không gian văn hóa, giáo dục mở, vừa mang tính biểu tượng, giản dị, vừa tiết kiệm chi phí đầu tư…
Về giá trị kinh tế gián tiếp, ông Cương cho rằng, khu “đất vàng” nếu làm thương mại có thể tạo doanh thu trong ngắn hạn, nhưng nếu làm công viên sẽ tạo lợi ích kép. Môi trường tốt hơn - du lịch đô thị phát triển hơn - giá trị bất động sản xung quanh cũng tăng bền vững.
Các nghiên cứu cũng chỉ ra rằng người dân sống gần công viên có chỉ số sức khỏe, hài lòng và mức độ hoạt động thể chất cao hơn 20-30%; nguy cơ bệnh tim mạch và hô hấp giảm đáng kể. Các khu vực thiếu mảng xanh ghi nhận mức độ căng thẳng nhiệt cao hơn; tỷ lệ bệnh liên quan đến hô hấp, tim mạch, stress đô thị tăng và tỷ lệ nhập viện do đột quỵ tăng, nhất là những ngày nóng cực đoan.
Để đẩy nhanh dự án, Thành phố Hồ Chí Minh cũng đã bàn giao mặt bằng cho Công ty cổ phần Tập đoàn Mặt Trời (Sun Group) xây dựng nơi đây xây dựng thành công viên cây xanh, sân chơi cộng đồng và Đài tưởng niệm nạn nhân COVID-19 và dự kiến hoàn thành đưa vào sử dụng vào năm 2026.
Đến không gian xanh
Cách nay gần 10 năm, Ủy ban Nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh chấp thuận đầu tư dự án Khu phức hợp Nhà Rồng - Khánh Hội (phường Xóm Chiếu) rộng 31,5 ha, gồm trung tâm thương mại, hơn 3.100 căn hộ, trường học và trạm y tế. Khu đất này dài khoảng 3km, nằm dọc theo bờ sông Sài Gòn từ cầu Khánh Hội đến cầu Tân Thuận.
Bí thư Thành ủy Thành phố Hồ Chí Minh Trần Lưu Quang cũng nhìn nhận giá trị kinh tế của dự án rất lớn nhưng liên quan pháp lý và các dự án cũ nên đã quyết định dừng dự án thương mại để mở rộng không gian văn hóa Hồ Chí Minh. Điểm nhấn, quy hoạch khu vực này thành công viên, quảng trường kết nối trực tiếp Bảo tàng Hồ Chí Minh, chi nhánh Thành phố Hồ Chí Minh kết hợp mở rộng đường Nguyễn Tất Thành và phát triển các dịch vụ công cộng.
Sở Quy hoạch - Kiến trúc Thành phố Hồ Chí Minh đã trình Ủy ban Nhân dân Thành phố phương án quy hoạch mới, chuyển đổi công năng từ khu phức hợp nhà ở cao tầng sang ưu tiên phát triển không gian công cộng và văn hóa.
Trong đó, tỷ lệ quy hoạch đất trồng cây xanh trong khu cảng Khánh Hội sẽ tăng gấp 15 lần so với quy hoạch năm 2015, đồng thời loại bỏ hoàn toàn khu nhà ở cao tầng và biệt thự. Cụ thể, gần 60% diện tích dành cho công viên cây xanh và mặt nước; 20% dành cho công trình công cộng và 20% dành cho hoạt động cảng quốc tế.
Để đảm bảo đồng bộ hạ tầng, Sở Xây dựng Thành phố Hồ Chí Minh cũng đã kiến nghị Ủy ban Nhân dân Thành phố chấp thuận chủ trương mở rộng đường Nguyễn Tất Thành và xây mới cầu Tân Thuận 1.
Ở góc độ chuyên gia kinh tế, Tiến sỹ Huỳnh Thanh Điền cho rằng, nếu phát triển dự án nhà ở tại khu vực Nhà Rồng - Khánh Hội thì chỉ nhà đầu tư có lợi. Nhưng nếu phát triển không gian văn hóa, công viên công cộng thì ai cũng sẽ được hưởng lợi và là điều rất nên làm.
“Đặc biệt, việc chuyển đổi một vị trí “đất vàng” ven sông Sài Gòn thành công viên, không gian văn hóa Hồ Chí Minh không chỉ là quyết định mạnh mẽ mà còn hợp tình hợp lý bởi đây là khu vực bờ sông. Người dân cần được đi ra sông để hưởng thụ không khí trong lành, quy hoạch đô thị không gian công cộng phải là như vậy,” ông Điền chia sẻ.
Từ thông tin dự án Nhà Rồng - Khánh Hội mới, Phó Giáo sư, Tiến sỹ Trịnh Quốc Trung, Trưởng Phòng Đào tạo sau đại học trường Đại học Luật TP. Hồ Chí Minh không chỉ vui mừng mà còn tin tưởng, việc chuyển đổi khu đất ven sông có giá trị cao thành công viên văn hóa - sinh thái sẽ nâng chất lượng sống đô thị, cải thiện môi trường.
Dự án mới còn làm gia tăng giá trị bất động sản cho khu vực lân cận nhờ cảnh quan xanh và hạ tầng giao thông được cải thiện. Khu vực này dự báo sẽ hình thành trục cảnh quan - văn hóa - du lịch lớn nhất phía Nam và tạo thêm nhiều công ăn việc làm cho người lao động.
“Việc chuyển đổi công năng khu "đất vàng" này không chỉ mang ý nghĩa văn hóa - xã hội mà còn tháo gỡ “điểm nghẽn” giao thông nhiều năm nay trên trục đường Nguyễn Tất Thành, vốn là tuyến huyết mạch nối khu Nam Sài Gòn với trung tâm thành phố.
Đặc biệt, sự chuyển đổi sẽ tạo nên Không gian văn hóa Hồ Chí Minh ven sông Sài Gòn - một biểu tượng kết nối giữa đô thị hiện đại và giá trị lịch sử của thành phố, nhất là khi được vinh dự mang tên Người,” ông Trung chia sẻ.
Từ thông tin dự án, người dân thành phố kỳ vọng, khi bờ sông trở thành không gian mở, kinh tế đêm, dịch vụ du lịch, sự kiện ngoài trời sẽ phát triển theo cách tự nhiên và bền vững.
Ngành Du lịch Thành phố cũng kỳ vọng đây sẽ là “trục không gian xanh - văn hóa - du lịch” ven sông quan trọng. Dự án không chỉ tạo ra không gian văn hóa, mảng xanh mà còn giải quyết các vấn đề về môi trường, đặc biệt là định hình diện mạo mới cho đô thị trung tâm Thành phố.
Nâng cao chất lượng môi trường sống
Theo các chuyên gia, khi đô thị càng lớn thì áp lực hạ tầng và sức khỏe cộng đồng càng tăng là yếu tố buộc các địa phương phải thay đổi. Do vậy, không gian xanh không còn là “tùy chọn”, mà là hạ tầng thiết yếu của một thành phố hiện đại, là sự sống của hơn chục triệu dân.
Chuyển đổi “đất vàng” thành mảng xanh không đơn thuần là quyết định quy hoạch. Đó là lựa chọn chiến lược của một đô thị muốn phát triển bền vững, đặt chất lượng sống lên hàng đầu và tạo di sản đô thị cho thế hệ tương lai.
Lợi ích xã hội - môi trường cải thiện
Theo Kiến trúc sư Nguyễn Đỗ Dũng, chuyên gia quy hoạch đô thị, nhiều người nghĩ công viên chỉ để vui chơi, nhưng thực chất đó là hạ tầng “y tế mềm,” hạ tầng chống nhiệt, chống ngập, ô nhiễm không khí và hơn hết là ổn định tâm sinh lý. Không gian xanh mang lại lợi ích gấp đôi: giảm chi phí xã hội và tăng giá trị kinh tế xung quanh. Nếu chỉ nhìn vào lợi nhuận đất, sẽ bỏ lỡ lợi nhuận của cả Thành phố.
Tại Bà Rịa - Vũng Tàu, khu đất ven biển Bãi Sau đường Thùy Vân dài khoảng 3,2 km từng được đề xuất nhiều phương án khai thác du lịch cao tầng. Song, quyết định cuối cùng của chính quyền là dỡ bỏ hàng loạt công trình cũ, mở rộng công viên biển và đường dạo bộ, tạo thành công viên bãi tắm công cộng rộng lớn, đặc sắc nhất từ trước đến nay; bãi tắm công cộng thông thoáng, cách thức phục vụ tốt nhất sẽ tạo ra sức hấp dẫn đối với du khách và cả người dân địa phương.
Dự án chỉnh trang trục đường Thùy Vân tạo ấn tượng mạnh không chỉ với người dân địa phương mà cả du khách về giữ bờ biển thông thoáng và phát triển chuỗi công viên ven biển. Là người sống lâu năm ở khu vực này, bà Nguyễn Anh Thư, ngụ ở phường Vũng Tàu nhận xét, dự án này kỳ vọng sẽ nâng tầm cho đô thị Vũng Tàu, giúp thành phố biển chuyển mình cất cánh trở thành trung tâm du lịch chất lượng cao.
Vũng Tàu chắc chắn sẽ thu hút lượng du khách và người dân đến vui chơi nhiều hơn, kinh tế dịch vụ quanh khu vực cũng sẽ được cải thiện… Cùng chung ý tưởng, song với đặc điểm riêng, các địa phương thuộc thủ phủ Bình Dương (trước đây) xác định xây dựng đô thị xanh, phát triển bền vững, kiến tạo vành đai xanh cho đô thị công nghiệp bằng giải pháp mở rộng các công viên lớn gắn với khu công nghiệp - khu dân cư - hành chính. Với mô hình này, Bình Dương không chỉ gia tăng mảng xanh, che chắn bụi mịn PM2.5, cải thiện môi trường mà còn gia tăng thu hút nhà đầu tư.
Đại diện Khu công nghiệp Bình Dương cho biết, vành đai xanh giúp giải quyết vấn đề môi trường, cải thiện chất lượng sống và nâng cao giá trị của đô thị, nhất là khi xác định trọng tâm hình thành các khu công nghiệp xanh, thông minh. Trong đó, cây xanh đóng vai trò là hạ tầng mềm quan trọng nhất để đô thị công nghiệp phát triển bền vững.
Nổi bật của khu vực này là các phường Bình Dương, Phú Lợi, Chánh Hiệp và Thủ Dầu Một luôn đi đầu phát triển cây xanh đô thị. Để phủ xanh đô thị, chính quyền địa phương nơi đây đã thực hiện đầu tư 121/121 công viên, hoa viên, tiểu đảo, vườn hoa, thảm cỏ trên địa bàn thành phố, trồng mới hàng ngàn cây dầu, cây sao ở những khoảng đất trống và trên nhiều tuyến đường.
Ông Nguyễn Văn Đông - Bí thư Đảng ủy phường Bình Dương cho biết, phong trào “Mỗi năm, mỗi người dân trồng thêm ít nhất một cây xanh” tạo ra môi trường sống xanh, sạch, đẹp, cải thiện chất lượng không khí, giảm ô nhiễm môi trường, giảm nhiệt độ trong khu vực đô thị. Từ đó, thúc đẩy chuyển dịch mô hình tăng trưởng kinh tế đô thị theo hướng tăng trưởng xanh, từng bước nâng tỷ lệ che phủ cây xanh đạt từ 55% trở lên trên tổng diện tích đất.
“Đặc biệt, chính quyền địa phương cũng đã sử dụng quỹ đất ở vị trí "vàng" trong các khu phố để xây dựng những công viên nhỏ và trồng cây xanh, tạo bóng mát; tỷ lệ đất cây xanh đô thị đạt 14,62 m2/người, tổng diện tích phủ xanh trên địa bàn thành phố ước khoảng 44,47%”, ông Đông chia sẻ.
Gần đây, khu vực chợ Tam Bình (phường Bình Chiểu) - một điểm nóng về ùn tắc và vệ sinh – đang được nghiên cứu chuyển đổi thành công viên - sân chơi sinh hoạt cộng đồng – không gian tổ chức sự kiện địa phương. Bà Lương Thị Thanh, tiểu thương gắn bó hơn 20 năm tại đây chia sẻ, nếu khu vực này được chỉnh trang thành công viên và khu sinh hoạt cộng đồng thì người dân rất mừng. Không gian sạch đẹp hơn, buôn bán xung quanh cũng văn minh hơn.
Có thể thấy, mô hình phát triển đô thị mới ở Thành phố Hồ Chí Minh đang hình thành; trong đó, không gian xanh - không gian công cộng trở thành ưu tiên chiến lược, thay cho quan niệm khai thác tối đa giá trị tài chính của đất đai.
Các dự án công viên, mảng xanh ở Thành phố Hồ Chí Minh được triển khai đồng loạt ở nhiều khu vực khác nhau không chỉ góp phần cải thiện môi trường, nâng cao đời sống tinh thần, sức khỏe của người dân đô thị mà còn tạo biểu tượng mới cho sự phát triển bền vững.
Tái cấu trúc không gian và môi trường sống
Theo Viện Môi trường tài nguyên Thành phố Hồ Chí Minh, hơn hai thập kỷ qua, tốc độ tăng trưởng không gian xây dựng tại Thành phố vượt xa khả năng đáp ứng của hạ tầng xanh. Nghiên cứu của WHO chỉ ra rằng, mỗi người dân cần tối thiểu 9 m2 cây xanh, trong khi Thành phố Hồ Chí Minh chỉ đạt khoảng 1,8 m2; Bình Dương đạt 7-8 m2 nhưng phân bố không đồng đều và nhiều khu vực ven biển Vũng Tàu đang chịu nhiệt độ cực đoan do thiếu mảng xanh.
Phó Giáo sư, Tiến sỹ Lưu Đức Hải - Viện trưởng Viện Nghiên cứu đô thị và Phát triển hạ tầng nhận định, hạ tầng xanh cần được nhìn như một hệ thống chiến lược, gắn với mục tiêu chống chịu khí hậu, giảm ô nhiễm và nâng cao chất lượng sống.
Hạ tầng xanh chính là hạ tầng chống sốc của đô thị. khi độ phủ xanh dưới 5%, Thành phố gần như không còn lớp bảo vệ tự nhiên trước biến đổi khí hậu. Không thể xây dựng đô thị bền vững mà thiếu đi những yếu tố sinh thái đô thị, trong đó hệ thống hạ tầng xanh là trụ cột.
Đô thị hóa, bê tông hóa dẫn đến nhiệt độ đô thị tăng, không khí ô nhiễm, ngập úng nội đô tăng và cũng làm suy giảm sức khỏe cộng đồng. Những cảnh báo này cho thấy yêu cầu cấp thiết phải thay đổi hướng phát triển đô thị: Giảm bê tông, tăng không gian mở, tạo chỗ thở cho thành phố.
Cùng quan điểm, Phó Giáo sư, Tiến sỹ Nguyễn Minh Hòa, Phó Chủ tịch Hội Quy hoạch phát triển Thành phố Hồ Chí Minh cho biết thêm, trước năm 1990, Thành phố Hồ Chí Minh có mảng xanh rất rộng lớn và hiếm khi nào ngập do nước tự thoát và ngấm xuống đất thành túi chứa nước. Tuy nhiên, thời gian qua mật độ xây dựng dày đặc, khiến không gian công cộng thu hẹp; nhiều tuyến đường mới được mở ra hay được nâng cấp khiến đô thị vừa bị bê tông hóa, nhựa hóa, vừa bị chia thành nhiều mảnh nhỏ, mảng xanh càng suy giảm khiến không khí nặng nề hơn.
Bê tông hóa đô thị tăng, mảng xanh ngày càng giảm cũng đồng nghĩa với “túi” chứa nước thiên nhiên mất đi, kết hợp với biến đổi khí hậu, thời tiết cực đoan, triều cường làm nước không thoát, gây ra ngập úng cục bộ và ngày càng thường xuyên và lan ra diện rộng.
Người Nhật có một giải pháp chống ngập rất hay là xây dựng một hầm chứa nước ở Tokyo lớn bằng 5 - 6 sân vận động. Việt Nam có thể học hỏi mô hình này. Ngoài ra, có thể làm các hầm chứa tại vùng đất trống để thu gom nước về. Trên hầm có thể làm công viên, khu vui chơi giải trí.
Theo khảo sát gần đây của Viện Môi trường Tài nguyên Thành phố Hồ Chí Minh, hiện tượng đảo nhiệt đô thị tại khu trung tâm tăng trung bình 1,5°C trong vòng 10 năm, trong khi mật độ bụi mịn PM2.5 thường xuyên vượt ngưỡng khuyến cáo vào giờ cao điểm.
Do vậy, không gian xanh không phải chỉ là cảnh quan, mà là một phần bản chất của sự phát triển bền vững; là lớp “lọc khí tự nhiên” duy nhất có thể hấp thụ bụi mịn, mảng xanh, có tác dụng chống ngập. Khi thảm thực vật bị thu hẹp, đô thị thiếu hấp thu khí thải giao thông, thiếu vùng trữ nước tự nhiên và thiếu lá chắn điều hòa nhiệt, dẫn đến vòng xoáy của ô nhiễm - ngập - nóng kéo dài.
Tuy nhiên, nhiều chuyên gia đô thị cho rằng, không phải lúc nào ý tưởng “đất vàng hóa công viên” cũng được đồng thuận. Bởi lợi nhuận từ phát triển thương mại tại các vị trí này có thể giải quyết việc làm và tạo nguồn thu quan trọng cho ngân sách.
Song nguồn thu trước mắt không đáng so với chi phí lâu dài mà đô thị phải trả do thiếu không gian xanh như chi phí y tế tăng, ô nhiễm không khí, giảm năng lực chống ngập, sụt giảm giá trị sống, đặc biệt là sức ép xã hội trong đời sống hiện đại.
Thành phố Hồ Chí Minh hôm nay đang bước đi đầy quyết đoán, “việc chậm sẽ trả giá đắt.” Sự chuyển đổi đó cho thấy tầm nhìn dài hạn của Thành phố không chỉ đang chỉnh trang lại cấu trúc không gian, giải quyết về môi trường mà còn kiến tạo nên những giá trị tinh thần - sinh thái - văn hóa, tạo nên diện mạo đô thị hiện đại, nhân văn, thành phố xanh, có chất lượng sống tốt./.
Bản đồ du lịch mới: Thành phố Hồ Chí Minh vươn tới không gian xanh và di sản
Trong xu thế phát triển du lịch bền vững và đa dạng hóa trải nghiệm, Thành phố Hồ Chí Minh đang trở thành trung tâm kết nối khi sáp nhập Bình Dương và Bà Rịa - Vũng Tàu.
