Chiều 17/12, tại thành phố Cần Thơ, Ngân hàng Thế giới (WB) tổ chức Hội nghị công bố báo cáo với chủ đề “Ở lại hay di cư: Cuộc sống vùng Đồng bằng sông Cửu Long ở Việt Nam.”
Hội nghị có sự tham dự của lãnh đạo Ban Chính sách, chiến lược Trung ương; đại diện lãnh đạo các tỉnh, thành phố vùng Đồng bằng sông Cửu Long; cùng các chuyên gia, đối tác phát triển trong và ngoài nước.
Phát biểu tại hội nghị, bà Mariam J. Sherman, Giám đốc Quốc gia Ngân hàng Thế giới tại Việt Nam, Campuchia và Lào, cho rằng Đồng bằng sông Cửu Long đang đứng trước một “ngã rẽ quan trọng” trong tiến trình phát triển.
Trong nhiều thập kỷ, khu vực này là điểm sáng về giảm nghèo và an ninh lương thực, song những thành quả đó đang trở nên mong manh trước các cú sốc chồng chất về khí hậu, kinh tế và y tế.
Theo bà Mariam J. Sherman, kể từ năm 2018, các hộ gia đình trong vùng liên tục chịu tác động của hạn hán, xâm nhập mặn nghiêm trọng, tiếp đó là đại dịch COVID-19.
Các cú sốc diễn ra dồn dập khiến nhiều hộ chưa kịp phục hồi thì đã tiếp tục bị tổn thương, dẫn đến cạn kiệt tiết kiệm, phải bán tài sản và rơi vào tình trạng dễ bị tổn thương kéo dài.
Giám đốc Quốc gia WB cũng chỉ ra những nghịch lý trong cơ cấu kinh tế của vùng. Nông nghiệp vẫn đóng vai trò thiết yếu đối với sinh kế của hàng triệu người dân nhưng không còn là động lực tăng trưởng chủ đạo, trong khi đầu tư tư nhân và các ngành công nghiệp-dịch vụ phát triển chậm.
Đáng chú ý, gần một nửa dân số Đồng bằng sông Cửu Long hiện sinh sống tại các khu vực chịu rủi ro cao trước lũ lụt, hạn hán, xâm nhập mặn và sụt lún đất.
Làm rõ thông điệp của báo cáo, bà Mariam J. Sherman nhấn mạnh tiêu đề “Ở lại hay di cư” không nhằm đặt người dân trước một lựa chọn đối nghịch, mà hướng tới câu hỏi cốt lõi: làm thế nào để người dân Đồng bằng sông Cửu Long có thể sống tốt hơn, an toàn hơn và có cơ hội phát triển, dù họ ở lại quê hương hay di chuyển đến nơi khác tìm kiếm sinh kế.
WB khẳng định tiếp tục đồng hành cùng Việt Nam thông qua các dự án phát triển hạ tầng giao thông, quản lý đất và nước, nhằm nâng cao khả năng chống chịu và kết nối của vùng.
Trình bày nội dung chi tiết của báo cáo, Tiến sỹ Paul A. Corral Rodas, chuyên gia kinh tế cao cấp khu vực Đông Á-Thái Bình Dương của WB cho biết, báo cáo được xây dựng dựa trên khảo sát “Cuộc sống tại Mekong” năm 2024.
Theo ông, đây không phải là một báo cáo bi quan, mà nhằm cung cấp cơ sở dữ liệu và bằng chứng khoa học để nhận diện những thay đổi sinh kế và xác định nhóm dân cư đang bị bỏ lại phía sau.
Phân tích của WB cho thấy Đồng bằng sông Cửu Long đang trải qua quá trình chuyển đổi sinh kế nhanh nhưng thiếu đồng đều. Lao động trẻ ngày càng rời bỏ nông nghiệp để chuyển sang làm công ăn lương, song phần lớn việc làm mới lại thuộc khu vực phi chính thức, thiếu ổn định và ít được bảo vệ. Tình trạng mất hoặc không có đất sản xuất gia tăng phản ánh áp lực kinh tế và khí hậu đang bào mòn nền tảng sinh kế truyền thống.
Về nghèo đói, báo cáo chỉ ra con số đáng chú ý. Giai đoạn 2010-2018, tỷ lệ nghèo tại Đồng bằng sông Cửu Long giảm gần 30 điểm phần trăm, giúp khoảng 6 triệu người thoát nghèo.
Tuy nhiên, các đợt hạn hán nghiêm trọng cùng tác động của đại dịch COVID-19 đã đảo chiều xu hướng này. Đến năm 2020 và 2022, tỷ lệ nghèo tăng trở lại, đẩy gần 2 triệu người vào tình trạng tái nghèo do không kịp phục hồi tài sản và sinh kế.
Một vấn đề mang tính cấu trúc khác là sự chênh lệch về năng suất và thu nhập. Dù năng suất nông nghiệp cao hơn mức trung bình cả nước, năng suất lao động và tiền lương trong các ngành dịch vụ và sản xuất tại Đồng bằng sông Cửu Long lại thấp hơn đáng kể so với các vùng kinh tế khác.
Điều này khiến người lao động rơi vào thế khó, khi bám trụ nông nghiệp thì đối mặt rủi ro khí hậu, còn chuyển sang ngành khác tại địa phương lại phải chấp nhận thu nhập thấp.
Khoảng cách về vốn nhân lực tiếp tục là rào cản lớn đối với khả năng thích ứng. Tỷ lệ hoàn thành giáo dục trung học và sau trung học tại Đồng bằng sông Cửu Long vẫn thấp hơn mức bình quân cả nước.
Phân tích của WB cho thấy, ngay cả với cùng trình độ và loại công việc, lao động làm việc tại Đồng bằng sông Cửu Long vẫn nhận mức thu nhập thấp hơn so với khi làm việc tại các trung tâm kinh tế lớn, phản ánh hạn chế về hạ tầng, thị trường và môi trường đầu tư.
Liên quan đến di cư, báo cáo ghi nhận Đồng bằng sông Cửu Long là vùng có tỷ lệ di cư ròng cao nhất cả nước. Tuy nhiên, phần lớn sự dịch chuyển này mang tính bị động, xuất phát từ khó khăn sinh kế hơn là lựa chọn chiến lược để tìm kiếm cơ hội mới.
Do hạn chế về kỹ năng, nhiều lao động di cư tiếp tục làm việc trong các ngành nghề lương thấp, thiếu ổn định tại nơi đến.
Trên cơ sở đó, WB đề xuất chiến lược phát triển lấy con người làm trung tâm, tập trung vào đầu tư giáo dục và kỹ năng, chuyển đổi nông nghiệp theo hướng giá trị cao và thích ứng khí hậu, cải thiện kết nối và giảm chi phí logistics, đồng thời tăng cường hệ thống an sinh xã hội linh hoạt để bảo vệ người dân trước các cú sốc.
Phát biểu tại hội nghị, Tiến sỹ Nguyễn Anh Tuấn, Ủy viên Trung ương Đảng, Phó Trưởng Ban Chính sách, chiến lược Trung ương đánh giá cao giá trị khoa học và thực tiễn của báo cáo WB, coi đây là nguồn luận cứ quan trọng phục vụ hoạch định chính sách phát triển vùng.
Theo ông Nguyễn Anh Tuấn, hội nghị diễn ra trong bối cảnh Việt Nam đang sơ kết ba năm thực hiện Nghị quyết số 13-NQ/TW của Bộ Chính trị về phát triển Đồng bằng sông Cửu Long, đồng thời vùng vừa trải qua sự điều chỉnh lớn về tổ chức không gian hành chính.
Việc sắp xếp lại các đơn vị hành chính không chỉ là thay đổi địa giới, mà mở ra không gian mới cho điều phối phát triển, quy hoạch tích hợp và quản trị vùng hiệu quả hơn.
Trong bối cảnh đó, các khuyến nghị của WB về tăng cường kết nối, quản lý tài nguyên theo lưu vực và phát triển hạ tầng chiến lược sẽ có điều kiện thuận lợi để triển khai đồng bộ.
Lãnh đạo Ban Chính sách, Chiến lược Trung ương nhấn mạnh, vấn đề cốt lõi không phải là người dân ở lại hay di cư, mà là tạo ra môi trường phát triển đủ an toàn, hấp dẫn và bao trùm để họ có thể sống tốt hơn và chủ động trước các rủi ro.
Phát triển Đồng bằng sông Cửu Long trong giai đoạn tới cần gắn với hoàn thiện thể chế điều phối vùng, thúc đẩy chuyển đổi mô hình tăng trưởng theo hướng xanh và bền vững, đồng thời đặt đầu tư cho con người ở vị trí trung tâm nhằm nâng cao năng suất và năng lực thích ứng.
Đồng bằng sông Cửu Long là nơi sinh sống của gần 18 triệu người và đóng góp hơn 50% sản lượng gạo cùng khoảng hai phần ba sản lượng thủy sản của cả nước.
Báo cáo của Ngân hàng Thế giới không chỉ phản ánh những thách thức hiện hữu, mà còn gợi mở các định hướng chính sách nhằm bảo đảm mục tiêu phát triển bền vững, để người dân trong vùng thực sự có thể sống tốt hơn trong tương lai./.