Ảnh minh họa. (Nguồn: Reuters) Gideon Rachman, Trưởng bộ phận phân tích các vấn đề quốc tế của Tờ Financial Times, nhận định rằng chính sách công nghiệp lại trở thành chính sách "thời thượng" khi căng thẳng địa chính trị gia tăng.
Theo Gideon Rachman, những ý tưởng cũ cũng giống như những bộ quần áo cũ, chỉ cần chờ đợi đủ lâu rồi chúng sẽ lại trở thành mốt. 30 năm trước, chính sách công nghiệp cũng "thời trang" như một chiếc mũ quả dưa. Nhưng giờ đây các chính phủ trên khắp thế giới, từ Washington đến Bắc Kinh, New Delhi hay London đều đang quay trở lại với xu hướng trợ cấp và ca ngợi sự tự cường kinh tế và đầu tư “chiến lược.”
Ý nghĩa của sự phát triển này vượt ra ngoài kinh tế học. Thế giới đón nhận thị trường tự do và toàn cầu hóa trong những năm 1990 khi căng thẳng địa chính trị suy giảm. Chiến tranh Lạnh đã kết thúc và các chính phủ cạnh tranh để thu hút đầu tư hơn là để thống trị lãnh thổ.
Giờ đây, sự trỗi dậy của cạnh tranh địa chính trị đang thúc đẩy sự can thiệp của nhà nước vào nền kinh tế theo một cách hoàn toàn mới. Khi lòng tin giữa Mỹ và Trung Quốc suy giảm, mỗi bên bắt đầu coi sự phụ thuộc vào bên kia đối với bất kỳ mặt hàng quan trọng nào- dù là chất bán dẫn hay đất hiếm - là một lỗ hổng nguy hiểm. Sản xuất trong nước và đảm bảo nguồn cung là những khẩu hiệu mới.
[Cuộc cạnh tranh giữa hai cường quốc Mỹ và Trung Quốc sẽ đi về đâu?]
Khi cuộc chiến tài chính và công nghiệp gia tăng, Mỹ đã cấm xuất khẩu các công nghệ quan trọng sang Trung Quốc và thúc đẩy việc đưa chuỗi cung ứng trở về Mỹ. Washington cũng đang hướng tới việc nhà nước cấp vốn trực tiếp cho hoạt động sản xuất chất bán dẫn.
Về phần mình, Trung Quốc đã áp dụng chính sách kinh tế “tuần hoàn kép,” trong đó nhấn mạnh đến nhu cầu trong nước và việc đạt được “những đột phá lớn trong các công nghệ then chốt.” Chính quyền Trung Quốc cũng đang thắt chặt sự kiểm soát của nhà nước đối với lĩnh vực công nghệ.
Logic của một cuộc chạy đua vũ trang đang dần hình thành, khi cả hai bên đều biện minh rằng việc họ theo đuổi chủ nghĩa bảo hộ là sự phản ứng trước các hành động của phe đối lập.
Tại Washington, Đạo luật Cạnh tranh Chiến lược Mỹ-Trung cáo buộc Trung Quốc đang theo đuổi “các chính sách kinh tế trọng thương do nhà nước lãnh đạo” và hoạt động gián điệp công nghiệp.
Trong khi đó, thông báo năm 2015 về chiến lược công nghiệp “Sản xuất tại Trung Quốc 2025” của Bắc Kinh thường được coi là một bước ngoặt. Ở Bắc Kinh, người ta cho rằng một nước Mỹ đang lụi tàn đã quay lưng lại với toàn cầu hóa nhằm nỗ lực ngăn chặn sự trỗi dậy của Trung Quốc. Chủ tịch Tập Cận Bình đã nói rằng phản ứng dữ dội chống lại toàn cầu hóa ở phương Tây có nghĩa là Trung Quốc phải trở nên tự chủ hơn.
Việc đặt trọng tâm vào chiến lược công nghiệp không chỉ xảy ra ở Mỹ và Trung Quốc. Tại Ấn Độ, chính phủ của Tổng thống Narendra Modi đang thúc đẩy chính sách Atmanirbhar Bharat (Ấn Độ tự chủ), theo đó khuyến khích sản xuất các mặt hàng chủ chốt ở trong nước.
Liên minh châu Âu (EU) đã tiết lộ một tài liệu về chiến lược công nghiệp vào năm ngoái, đây được coi là một phần trong nỗ lực hướng tới sự tự chủ chiến lược và giảm phụ thuộc vào thế giới bên ngoài. Bà Ursula von der Leyen, Chủ tịch Ủy ban châu Âu, đã kêu gọi châu Âu cần phải "làm chủ và sở hữu các công nghệ quan trọng.”
Ngay cả chính quyền của đảng Bảo thủ ở Vương quốc Anh cũng đang quay lưng lại với nền kinh tế tự do mà cựu Thủ tướng Margaret Thatcher từng ủng hộ và tìm cách bảo vệ các ngành công nghiệp chiến lược.
Chính phủ Anh đang xem xét liệu có nên chặn việc bán Arm (một nhà sản xuất chip của Anh) cho Nvidia (một công ty của Mỹ) hay không. Chính phủ Anh cũng đã mua nhiều cổ phần đủ để nắm quyền kiểm soát OneWeb- một doanh nghiệp kinh doanh vệ tinh đang thất bại.
Dịch COVID-19 càng khiến chính sách công nghiệp trở thành chính sách "thời thượng." Việc sản xuất vaccine ngay tại trong nước ngày càng được coi là lợi ích quan trọng của quốc gia. Dù họ chê bai “chủ nghĩa dân tộc vaccine” ở những nơi khác, song nhiều chính phủ đã chuyển sang hạn chế xuất khẩu vaccine và xây dựng các nhà cung cấp ở trong nước.
Những bài học về khả năng chống chịu của quốc gia được rút ra từ đại dịch giờ đây có thể được áp dụng cho các lĩnh vực khác, từ năng lượng đến nguồn cung cấp thực phẩm.
Ở Mỹ, các lập luận về an ninh quốc gia để biện minh cho chính sách công nghiệp trùng khớp với phản ứng dữ dội chống lại toàn cầu hóa và thương mại tự do. Tuyên bố của Tổng thống Mỹ Joe Biden trước Quốc hội, nhìn nhận một cách thẳng thắn, là theo chủ nghĩa bảo hộ: “Tất cả các khoản đầu tư vào kế hoạch tạo việc làm cho người dân Mỹ sẽ tuân thủ theo một nguyên tắc: Mua hàng Mỹ.”
Trong một bài báo năm ngoái, Jake Sullivan, Cố vấn An ninh quốc gia Mỹ, đã thúc giục chính phủ cần phải “vượt ra khỏi triết lý kinh tế tân tự do thịnh hành trong 40 năm qua” và chấp nhận rằng “chính sách công nghiệp mang đậm dấu ấn Mỹ.”
Theo Jake Sullivan, Mỹ sẽ thua Trung Quốc về các công nghệ quan trọng như 5G và tấm pin Mặt Trời, “nếu Washington tiếp tục phụ thuộc quá nhiều vào nghiên cứu và phát triển của khu vực tư nhân.”
Trong số những lập luận trên, nhiều lập luận nghe có vẻ hợp lý và thuận tai đối với các cử tri. Chủ nghĩa bảo hộ và sự can thiệp của nhà nước thường là như vậy. Tuy nhiên, đối với các nhà kinh tế thị trường tự do thì đó lại là điều kinh hoàng.
Swaminathan Aiyar, một nhà bình luận nổi tiếng ở Ấn Độ, than thở về sự trở lại của những ý tưởng thất bại trong quá khứ. Ông lập luận: “Tự cung tự cấp là điều mà hai Thủ tướng Ấn Độ Nehru và Indira Gandhi đã cố gắng thực hiện trong những năm 1960 và 1970. Đó là một thất bại tồi tệ và khủng khiếp.”
Adam Posen, Chủ tịch Viện Kinh tế quốc tế Peterson ở Washington, gần đây đã chỉ trích “sự thoái lui kinh tế tự chuốc lấy thất bại của Mỹ”. Ông cho rằng các chính sách nhằm hỗ trợ các ngành hoặc khu vực được lựa chọn thường kết thúc bằng thất bại "giá đắt."
Khi căng thẳng gia tăng giữa Trung Quốc, Mỹ và các cường quốc khác, việc các quốc gia này xem xét các tác động an ninh của các công nghệ chủ chốt là điều dễ hiểu. Tuy nhiên, tuyên bố của các chính trị gia rằng chính sách công nghiệp cũng sẽ tạo ra những công việc được trả lương cao hơn và một nền kinh tế năng suất hơn cần phải được cân nhắc rất kỹ. Đôi khi những ý tưởng không còn hợp thời là có lý do./.
